Коронавирус пандемиясининг жаҳон иқтисодий глобаллашувига таъсири

---

Коронавирус пандемиясининг жаҳон иқтисодий 
глобаллашувига таъсири 
 
А.Х.Муратов 
Т.У.Баракаев 
ЖИДУ 
 
Аннотация: Мазкур мақолада коронавирус пандемиясининг дунё 
мамлакатлари иқтисодиётига ва жаҳон иқтисодий глобаллашувига таъсири 
ўрганилган. Пандемиянинг жаҳон иқтисодиётида иқтисодий ўсиш ва хом-ашё ва 
энергия ресурслари нархига кўрсатган салбий оқибатлари баҳоланган. 
Калит сўзлар: пандемия, жаҳон иқтисодиёти, глобаллашув, глобал 
молиявий инқироз,иқтисодий ўсишнинг пасайиши, нарх-навонинг ошиши. 
Impact of the coronavirus pandemic on world economic 
globalization
 
 
A.X.Muratov 
T.U.Barakayev 
University of World Economy and Diplomacy 
 
Abstract: This article examines the impact of the coronavirus pandemic on the 
economy of the countries of the world and global economic globalization. The negative 
consequences of the pandemic on economic growth and prices of raw materials and 
energy resources in the world economy have been evaluated. 
Keywords: pandemic, world economy, globalization, global financial crisis, 
economic growth decline, price increase. 
 
2020 йилда жаҳон иқтисодиётида юз берган ва унинг натижасида бир неча 
йиллар давомида кузатилаётган вазиятни ХХI асрдаги энг кутилмаган ҳолат деб 
таърифлаш мумкин. Иқтисодиётнинг бу турдаги циклик хусусияти қисқа 
муддатда яқинлашиб келаётган глобал молиявий инқироздан далолат беради.
1
АҚШ ва Хитой ўртасида 2017 йилдан бери кузатиб келинаётган савдо ва 
божхона урушлари бир неча йиллар мобайнида глобал ялпи ички маҳсулот 
ўсишининг секинлашиши, электр-энергия нархининг мисли кўрилмаган тарзда 
ўсиши каби ҳозирги жаҳон иқтисодий муаммоларига янги глобал таҳдид 
1
Станик Н.А. Цикличность экономики и финансовые кризисы // Вопросы экономики. 2012. № 31 (121). С. 37-45. 
"Science and Education" Scientific Journal / Impact Factor - 3.567 (SJIF)
July 2022 / Volume 3 Issue 7
www.openscience.uz / ISSN 2181-0842
340

---

коронавирус инфекцияси қўшилди. Жаҳонда пандемия туфайли кучайиб 
бораётган жаҳон молиявий инқирози ХХI асрнинг жаҳон иқтисодиёти учун энг 
қийин синовга айланиши мумкин. 
ХХI асрда инсоният 2001 ва 2008 йиллардаги инқирозни бошидан кечирди. 
Уоррен Баффет кўрсаткичи - мамлакатнинг оммавий сотиладиган 
акцияларининг умумий бозор капиталлашуви ва чораклик ялпи ички 
маҳсулотнинг нисбати - 2020 йил охирида 203 пунктни ташкил этади (2001 йилда 
171 пунктга, 2008 йилда 118 пунктга нисбатан), - ҳаддан ташқари 
иқтисодиётнинг ортиқча тўйинганлиги ва баҳоланишини кўрсатади.
2
Сўнгги 20 йилдаги У.Баффет индексининг таҳлили бизга АҚШда фаолият 
юритувчи компанияларнинг ортиқча баҳоланиши ва иқтисодий инқирози 
бошланиши ўртасидаги тўғридан-тўғри боғлиқлик тўғрисида маълумот беради. 
Шундай қилиб, инқирозлар даврида АҚШдаги барча компанияларнинг бозор 
капиталлашувининг мамлакат ялпи ички маҳсулотига нисбати ҳар доим 100 
фоиздан ортиқ бўлган. Сўнгги 2 йил ичида ушбу кўрсаткич "қизил" зонада бўлиб, 
135 фоиздан ортди. Шундай қилиб, прецедентлар жаҳон иқтисодий инқироз 
бошланишининг муқаррарлигини кўрсатади. Яқин келажакда Буюк Депрессия 
сценарийсининг такрорланиши эҳтимоли қуйидаги омиллар билан изоҳланиши 
мумкин: жаҳон иқтисодий ўсиш суръатларининг секинлашиши ва салбий 
тенденцияга ўтиши; АҚШ Федерал захира тизимининг рекорд даражадаги паст 
даражаси - 0,25%; АҚШда бирламчи оммавий таклифларнинг (IPO) 80% 
муваффақияцизликка учраши; нисбатан паст (карантин стандартлари бўйича) 
ишсизлик даражаси; облигациялар рентабеллиги эгри чизиғининг инверцияси ва 
бошқалар.
Савдо урушлари ва савдо блокларини амалиётда қўлланилиши янги ҳодиса 
эмас, лекин глобаллашув, очиқлик ва ЖСТ фаолияти шароитида улар жаҳон 
иқтисодиёти учун хавфнинг асосий манбаларига айланади. Айниқса, ушбу уруш 
жаҳон бозорининг энг йирик иштирокчилари АҚШ ва Хитой ўртасида 
кузатилганда.
3
АҚШ собиқ Президенти Доналд Трумп Хитойни интеллектуал 
мулкдан ноқонуний нусха кўчириш ва фойдаланишда айблади, бу эса ишлаб 
чиқарувчиларга товарлар учун миллиардлаб доллар тежаш имконини берди. 
Хитой ҳукумати адолатни тиклаш ва ЖСТнинг асосий қадрияти - "Жаҳон 
савдосини либераллаштириш ва божларни минималлаштириш"ни қўллаб-
қувватлаш мақсадида бир неча бор ЖСТга мурожаат қилди.
4
2
Buffett 
Indicator: 
Strongly 
Overvalued. 
[Электронный 
ресурс]/ currentmarketvaluation.com. URL: 
http://www.currentmarketvaluation.com/models/buffett-indicator.php#:~:text=Data%20Sources 
3
Ососко Я.С., Иванова А.Е. Торговые войны: историко-экономический аспект // Научные записки молодых 
исследователей. 2019. №4. С. 5-10. 
4
Всемирная торговая организация (ВТО): история и цели создания. [Электронный ресурс]/RIA. URL: 
https://ria.ru/20120822/728030402.html 
"Science and Education" Scientific Journal / Impact Factor - 3.567 (SJIF)
July 2022 / Volume 3 Issue 7
www.openscience.uz / ISSN 2181-0842
341

---

ЖСТда Хитой томонидан қўзғатилган 20 та ишнинг 15 таси айбланувчи 
сифатида АҚШга, АҚШ томонидан қўзғатилган 43 та ишнинг 23 таси еса 
Хитойга юборилган.
5
АҚШ ва Хитой ўртасидаги қарама-қаршилик нафақат ҳар 
икки давлат, балки жаҳон иқтисодиётига ҳам салбий таъсир кўрсатди. Шундай 
қилиб, Intel, IBM, Microsoft, Qualcomm каби АҚШнинг йирик техногигантлари 
Хитойнинг ZTE ва Huawei компанияларига нисбатан чекловчи чоралар 
қўллашди. АҚШ томонидан қўлланилган санкцияларига нисбатан Хитойнинг 
қўллаган чора-тадбирлари АҚШнинг қишлоқ хўжалиги тармоғига катта зарба 
берди, бу эса соя ловиялари бозорида талаб ва нархларнинг кескин пасайишига 
олиб келди. Ҳисоб-китобларга кўра, фермерлар томонидан кўрилган зарар 12 
миллиард долларга баҳоланмоқда, ушбу зарар эса АҚШ ҳукумати томонидан 
қопланиши кўзда тутилган. Энг йирик транспорт истеъмолчиси бўлган Хитой 
Эфиопияда юзага келган фалокатдан сўнг Boeing-737 русумли самолётдан 
фойдаланишдан воз кечгач, АҚШнинг авиация саноати ва хусусан Boeing 
компанияси анчагина зарар кўрди. Кейинги йирик талофатга учраган саноат 
тармоғи бу автомобилсозликбўлиб, General Motors, Tesla, Ford, Chrysler каби 
автомашина брендлари тариф урушларидаги йўқотишлари 1 миллиард долларга 
етди.
 
1-расм. 2017-2021 йилларда жаҳон ялпи ички маҳсулоти ва жаҳон савдосининг 
ўсиш суръатлари.
6
1-расм маълумотларига кўра, 2017 йилда жаҳон ялпи ички маҳсулоти ва 
жаҳон савдосининг ўсиши аниқ кўрсатилган. 2018 йилда божхона урушларининг 
иккала кўрсаткичга салбий таъсирининг биринчи белгилари кўринади, бу фақат 
2019 йилда ёмонлаша бошлади. Жаҳон ялпи ички маҳсулоти ва жаҳон савдоси 
ўсишининг пасайиши ва салбий тенденцияга ўтишининг қўшимча оқими сунъий 
тўсиқлар мавжудлигида иқтисодиётларнинг ўзаро таъсирида қўшимча реал 
5
Виноградов А.О., Заклепенко А.Ю. США, Китай и ВТО: последствия американо-китайского торгового 
конфликта для мировой торговли// КИТАЙ В МИРОВОЙ И РЕГИОНАЛЬНОЙ ПОЛИТИКЕ. ИСТОРИЯ И 
СОВРЕМЕННОСТЬ. 2019. №24. С. 187-206. 
6
Trade in Goods with World 2021. 
-5
0
5
10
2017
2018
2019
2020
2021
3,1
2,9
2,3
-4,8
4,9
4,7
2,9
-0,1
9,2
7,2
Жаҳон ЯИМсини ўсиши (фоизда)
Жаҳон савдосининг йиллик ўсиши (фоизда)
"Science and Education" Scientific Journal / Impact Factor - 3.567 (SJIF)
July 2022 / Volume 3 Issue 7
www.openscience.uz / ISSN 2181-0842
342

---

тўсиқларни яратган коронавирус пандемияси бўлди. Шундай қилиб, 2021 йилда 
жаҳон ялпи ички маҳсулоти ва савдо ҳажмининг тез пасайишидан сўнг иккала 
кўрсаткичнинг ҳам мисли кўрилмаган ўсиши кутилаётганлигини кўрсатади. Бу 
барча ҳудудларда йўқолган экспорт ва импорт ҳажмининг ошиши билан боғлиқ 
бўлиши кутилмоқда. Шу сабабли, 2021 йилда кўрсаткичларнинг сезиларли 
фоизга ошиши инсонларнинг ҳаёт сифати яхшиланишини англатмайди. Бундан 
ташқари, 2021 йилдаги жаҳон иқтисодиётида кузатилаётган ўзгаришлар 2018 
йилдаги кўрсаткичларга қайта олмади. Самарали коронавирус вакцинасини 
ишлаб чиқиш ва жорий этиш иккала кўрсаткичнинг ўсишига фойдали таъсир 
кўрсатди. 
Нефт саноатига тўҳталадиган бўлсак, 2017 йилда Хитой бутун АҚШ 
нефтининг 20 фоизини импорт қилган бўлса, 2018 йил август ойида нефт сотиб 
олиш тўхтатилди ва бугунги кунда у 7 фоиз даражага тушиб кетди. Нақд пул 
оқимларини қайта йўналтириш орқали собиқ Президент Трумп маъмурияти 
Хитойнинг кенг бозорини ушлаб туриш ва фойда олишга интилаётган АҚШ 
компанияларини хавф остига қўйди. 
Бугунги кунга келиб, АҚШ ЖСТнинг асосий аъзоси бўлиб, ушбу 
ташкилотдан чиқиш эҳтимоли жуда ҳам паст кўринади, чунки бу АҚШ билан 
икки томонлама эркин савдо шартномалари бўлмаган мамлакатларда Америка 
товарларига божхона тарифларини оширишга олиб келади.Сўнгги ўн 
йилликларда бозорни тез ривожланаётган IT-компаниялари эгаллаб олди, улар 
нисбатан қисқа вақт ичида бир пайтлар капиталлашув бўйича эришиб 
бўлмайдигандек туюлган энергетика компанияларини ортда қолдира олдилар. 
Фоиз ставкаларининг пасайиш тенденциясини дунёнинг кўплаб мамлакатлари ва 
минтақаларида кўриш мумкин.
Бу ҳукуматлар жаҳон миқиёсидаги катта муаммоларга ишора қилиб, 
иқтисодиётни 
қўллаб-қувватлашга 
ҳаракат 
қилаётганини 
кўрсатади. 
Коронавирус пандемиясидан сўнг дунёнинг етакчи давлатларида фоиз 
ставкаларида тубдан ўзгаришлар кузатилди (2-расм). 
2018 йилдан бошлаб жаҳон молия бозорида кўплаб мамлакатларда фоиз 
ставкаларида пасайиш кузатилмоқда. Бу ерда энг катта пасайиш Россия 
Федерациясида кузатилиб, 3 йил мобайнида қарийб 2 баробарга камайди. Қолган 
мамлакатларда ҳам аста секин пасайиш тенденцияси юзага келган. 2019 йилнинг 
ноябридан 2020 йилнинг ноябригача АҚШ Федерал захира тизими баланси 
деярли икки баробарга ошиб, 3,8 трлн. доллардан 7,1 трлн. долларга этди, бу эса 
ставкани 0,25 фоизга тушириш имконини берди. АҚШ Федерал захира 
тизимининг мақсади маълум даражада молиявий барқарорлик ва инфляцияни 
қўллаб-қувватлашдир. Федерал захира тизимида пул базаси қанчалик кўп бўлса, 
у таклиф қилиши мумкин бўлган кредит ставкаси шунчалик паст бўлади, яъни 
"Science and Education" Scientific Journal / Impact Factor - 3.567 (SJIF)
July 2022 / Volume 3 Issue 7
www.openscience.uz / ISSN 2181-0842
343

---

балансини ошириб, фоиз ставкасини пасайтиради. Пул базасининг кўпайиши ва 
фоиз ставкасининг пасайиши билан бир вақтда инфляция кўтарила бошлайди, 
чунки мамлакат заҳиралари тўйинган бўлади. 
2-расм. 2018-2020 йилларда дунёнинг етакчи давлатларининг фоиз ставкалари
7
3-расм. 2016-2020 йилларда энергия ресурсларининг нархи ўзгариши
8
Жаҳон иқтисодиёти ҳолатининг муҳим кўрсаткичи углеводород 
хомашёсининг нархидир. ОПЕК фаолияти ва қора олтинга талабнинг ортиб 
бораётгани (жисмоний жиҳатдан ҳам, деривативлар бозорида ҳам) бир баррел 
учун 90-100 доллар ва ундан юқори оралиқда барқарор нархларнинг ўртачадан 
юқори шаклланмоқда. 2016 йилдан 2020 йилгача бўлган даврда энергия 
ресурслари нархлари динамикаси 3-расмда кўрсатилган. 
7
Trade in Goods with World 2021. 
8
World - Gross domestic product in current prices маълумотлари асосида муаллиф томонидан тайёрланган. Манба: 
https://knoema.com/atlas/World/GDP 
5,5
6
5,8
5,8
5,6
6
7,2
8,5
6,2
5,8
44
53
71
66
41
0
10
20
30
40
50
60
70
80
2016
2017
2018
2019
2020
Табиий газ, АҚШ ($/минг куб)
Табиий газ, Европа ($/минг куб)
Хом ашё нефтининг ўртача баҳоси ($/бар)
"Science and Education" Scientific Journal / Impact Factor - 3.567 (SJIF)
July 2022 / Volume 3 Issue 7
www.openscience.uz / ISSN 2181-0842
344

---

Хом ашё истеъмол қиладиган мамлакатлар билан чамбарчас боғлиқдир. 
Шундай қилиб, Ақш, Хитой, Япония ва Ҳиндистонда ялпи ички маҳсулотнинг 
ўсиш суръатлари иқтисодиётдаги салбий тенденцияларнинг белгисидир, бу 
жаҳон бозорида нефт нархининг тебранишига сабаб бўлади.
4-расм. 2016-2020 йилларда ХХР, АҚШ, Ҳиндистон, Япониянинг ялпи ички 
маҳсулотининг ўсиши динамикаси
9
Қийин иқтисодий вазиятда ХХР ва Япония АҚШ ҳукумати 
облигацияларини сотиб юборади. (ХХР ва Япония АҚШнинг энг йирик 
қарздорлари - 15,15% ва 18,23%).
10
Кейин ягона “хавф-хатарсиз” актив сифатида 
АҚШ облигациялари учун кучли ташланиш юзага келади. Бу молиявий 
ташкилотларга сезиларли даражада таъсир қилади, уларнинг тезкор 
банкротликларига ҳисса қўшади, фақат инқирозни кучайтирадиган оқибатларга 
олиб келади. Жаҳон бозорининг асосий иштирокчи мамлакатларининг ялпи ички 
маҳсулотининг ўсиш динамикаси 4-расмда келтирилган. 
Замонавий инсониятнинг психологияси маълум бир фаолият бошланиб 
унинг атроф-муҳитга етказган зарарли таъсир кўрсатиши ҳақида ўйлай 
бошлайдилар. Бироқ, глобал иқтисодиётда турғунлик ёки инқироз юзага келса, 
унда одамлар табиатни сақлаш ва иқтисодиётни сақлаш ўртасидаги иккисидан 
бирини танлайдилар. Шундай қилиб, муаллифлар дунё мамлакатларининг 
экологик саноатининг самарадорлигини баҳолайдиган экологик самарадорлик 
индексини кўриб чиқишга таклиф этилади. Ушбу индекснинг кўрсаткичлари 
инсоният учун қай жиҳатдан устувор аҳамият касб этаётганини тушунишга 
ёрдам беради. Ушбу рейтинг ҳар икки йилда бир маротаб тузилади. 2.9-расмда 
9
World - Gross domestic product in current prices маълумотлари асосида муаллиф томонидан тайёрланган. Манба: 
https://knoema.com/atlas/World/GDP 
10
GDP 
growth 
(annual 
%) 
- 
China, 
Japan, 
United 
States, 
India. 
Манба: 
https://data.worldbank.org/indicator/NY.GDP.MKTP.KD.ZG?end=2019&locations=CN-JP-US-IN&start=2011 
1,7
2,3
3
2,2
-3,5
6,8
6,9
6,7
6,1
2,3
0,5
2,2
0,3
0,3
-1,2
8,3
6,8
6
4
-8
-10
-8
-6
-4
-2
0
2
4
6
8
10
2016
2017
2018
2019
2020
АҚШ
Хитой
Япония
Ҳиндистон
"Science and Education" Scientific Journal / Impact Factor - 3.567 (SJIF)
July 2022 / Volume 3 Issue 7
www.openscience.uz / ISSN 2181-0842
345

---

2016 йилдан 2020 йилгача бўлган рейтингларнинг юқори қисмидаги рейтинглар 
контекстида ҳисоблаб чиқилган экологик самарадорлик индекси динамикаси 
келтирилган. 
5-расм. 2006-2020 йилларда дунёда ва Россия Федерациясида атроф-муҳитнинг 
самарадорлиги индекси
11
Ушбу расм маълумотларига асосланган ҳолда 2008 йилда дунёда экологияга 
нисбатан энг катта бағрикенглиги намоён бўлганлигини кўришимиз мумкин. 
Ушбу тенденцияни иқтисодий ресурслар ва саноат маҳсулотлари ишлаб 
чиқаришнинг иқтисодиётида барқарор бўлганлиги ва натижада атроф-муҳит 
учун тез ўсиб борадиган ва кейинчалик 2007-2009 йиллардаги инқироздан 
фойдаланишнинг камайиши билан изоҳлаш мумкин. 2020 йилда ўртача 
кўрсаткич 80 фоизни ташкил қилади. Агар биз Россиянинг экологик индексини 
кўриб чиқсак, мамлакат иқтисодиёти инқирозга риоя қилган ҳолда қурилиш 
саноатини қўллаб-қувватламоқда.