Korporativ boshqaruv

 

Mahsulot ishlab chiqarish rejasining bajarilishi, tannarxning pasayishi, foyda 

va ishlab oshishi, xo’jalik sub’ektini moddiy resurslar bilan belgilangan assortimenti 

va sifati bo’yicha ta’minlashiga bog’liq. 

Joriy aktivlarning shakillanish manbalariga nazar tashlaydigan bo’lsak, uning 

asosiy  manbasi  sifatida  o’z  aylanma  mablag’larining  mavjud  xisobi    hisoblanadi. 

Ya’ni,  xo’jalik  sub’ektining  o’z  manbalari  birinchi  navbatda  uzoq  muddatli 

aktivlarini  qoplovchi  manba  bo’lishi  hamda  qolgan  kismgina    joriy  aktivlarni 

qoplashga  tegishli  bo’lib  hisoblanadi.  Bundan  tashqari  xo’jalik  sub’ektlari  joriy 

aktivlarini  bank  kreditlari  xisobiga,  kreditorlik  qarzlari  hisobiga  hamda  boshqa 

manbalar  hisobiga  shakllantirishi  mumkun.  Xo’jalik  sub’ekti  imkon  qadar  joriy 

aktivlarni kreditorlik qarzlari hisobiga shakllantirmasligi lozim bo’ladi. 

12 

 

2. Joriy aktivlar tahlilining maqsadi va vazifalari. 

 

Iqtisodiyotni modernizasiya  qilish sharoitida iqtisodiyotni boshkarishda zarur 

bo’lgan  axborot  bilan  ta’minlashda  o’ziga  xos  bo’lgan  tizimga  ehtiyoj  seziladi. 

Axborot  to’plash,  umumlashtirish  va  ishlashning  eng  muhim  vositalaridan  biri 

buxgalteriya    hisobidir.    Joriy  aktivlar  hisobida  ularning  harakatlarini  tarkibiy 

tuzilishi bo’yicha hujjatlashtirib borish dolzarb masalalardan biri bo’lib qoplanadi.         

Buxgalteriya hisobida joriy aktivlarning asosiy tarkibiy elementi xisoblangan 

tovar-moddiy zahiralarini to’g’ri baholash muhim ahamiyatga ega. 21-sonli «Tovar-

moddiy  zahiralar»  nomli  BHMSning  13-bandiga  asosan  tovar-moddiy  zahiralar 

tashkilotning  buxgalteriya  balansiga  tannarxi  bo’yicha  kiritiladi,  u  xarid  qiymati 

(etkazib  beruvchiga  to’lanadigan  summalar)  va  ularni  xarid  qilish  bilan  bog’liq 

bo’lgan barcha xarajatlarni ichiga oladi- deb ifodalangan. 

Ishlab chiqarishning moddiy sharoitlaridan biri mehnat buyumlari xisoblanadi. 

Amalda ular TMZlar deb ataladi. Asosiy vositalardan farq qilib, materiallarning har 

bir  turi  bo’yicha  me’yoriy  miqdori  korxona  tomonidan  mustaqil  belgilanadi. 

Materiallar harakati bilan bog’liq xarajatlar   o’z vaqtida hujjatlarda rasmiylashtirish 

ularning  hisobini  to’g’ri  yuritishni    ta’minlaydi.  Xo’jalik  sub’ektlarga 

materiallarning o’z vaqtida keltirilishni ta’minot bo’limi nazorat qilib boradi. Mol 

otkazib beruvchilardan olingan schyot va boshqa hisob-kitob xujjatlari, eng avvalo 

, xo’jalik sub’ekti buxgalteriyasiga topshiriladi, ular tekshiriladi, royxatga olinadi. 

Shundan so’ng bu hujjatlar xo’jalik sub’ektining ta’minot bo’limiga topshiriladi. 

Joriy  aktivlarni  hisobda  to’g’ri  aks  ettirish  va  yuritishda  buxgalteriya 

hisobining asosiy vazifalaridan bo’lib kuyidagilar xisoblanadi. 

–joriy  aktivlarni  samarali  boshqarishda  buxgalteriya  hisobi  ma’lumotlarni 

umumlashtirish; 

–xo’jalik sub’ektining joriy aktivlarini samarali boshqarish uchun axborot bilan 

ta’minlash, 

–joriy aktivlarning hisob-kitoblarni tartibga soluvchi me’yoriy xujjatlar asosida 

joriy aktivlar hisobini o’z vaqtida amalga oshirish; 

13 

 

–tovar-moddiy zahiralar xo’jalik sub’ekti tomonidan ishlab chikarish limitlar 

va smetalarga muvofiq foydalanishning amaldagi koidalarga rioya qilish kassada , 

banklardagi  hisob-kitob,  valyuta  va  boshqa  schetlarda  pullar  borligi    va  butligini 

nazorat qilish; 

–kiska  muddatli  investisiyalarning  holati  va  harakati  to’g’risida  ishonchli 

ma’lumotlarni shakllantirish; 

–debitorlik qarzlarini o’z vaqtida hisobiga olinishini va ularni schotlarda to’g’ri 

aks ettirish; 

–hisob-kitob to’lov intizomga rioya qilinishi ustidan nazorat olib 

joriy  aktivlar  harakati  bo’yicha  hisobotlarni  o’z  vaqtida  tuzish  va  solik  

organlarga taqdim etish. 

Xo’jalik sub’ektlarning asosiy ko’rsatkichlaridan biri hisoblangan joriy aktivlar 

bilan ta’minlanganlik darajasiga asosiy e’tibor berilgan. 

Xo’jalik  sub’ekti  o’z  maqsadini  muvaffaqiyatli  hal  etishda  ishlab  chiqarish 

bilan  ta’minlanish  holatiga  alohida  e’tibor  beradi.  Ishlab  chiqarish  jarayoning  bir 

maromda  amalga  oshirilishi  ko’p  xo’jalik  sub’ektining  ishlab  chiqarish  zahiralari 

bilan birga ham bog’liqdir. 

Shu kunda xo’jalik sub’ektlarining iqtisodiy ahvoli barqaror bulmagan  ishlab 

chiqarish  zahiralarini  sotib  olishlari  uchun  o’z  mablagiga  ega  bo’lmagan  hollarda 

bank kreditidan ham foydalinishi mumkun . 

tavakkalchilik shaklidan qat’iy nazar tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirishda 

yetarli darajada mablag’lar bilan ta’minlanishi taqozo etadi.          

Jami  mablag’  tarkibida  joriy  aktivlar  har  qanday  sharoitida  asosiy  va  butun 

mavqeni egallaydi. Joriy aktivlar o’zining harakatchalligi, tez pulga aylanuvchanligi 

bilan  xo’jalik  sub’ekti  faoliyatida  yuqori  samara  qirituvchi  mablag’lar  bo’lib 

hisoblanadi. 

Xo’jalik  sub’ektlari  faoliyati  joriy  aktivlardan  samarali  foydalanish  evaziga 

mahsulot  tannarxi  kamayishi,  foydaning  ko’payishi  va  rentabellik  darajasining 

ortishiga  erishiladi.  Biroq  bu  joriy  aktivlarni  qay  tarzda  shakllanishi  va  ulardan 

foydalanishga 

bevosita 

bog’liq. 

Bu 

sohadagi 

xo’jalik 

muomolarini 

14 

 

takomillashtirishda hisob, taxlil va nazorat qilish masalalari muhim ahamiyat kasb 

etadi. 

Joriy 

aktivlarning 

manbalarnini 

shakllanishida 

o’z  mablag’larining 

yetishmovchiligiga xo’jalik sub’ekti o’z faoliyatiga bog’liq yoki bog’liq bo’lmagan 

sabablar  natijasida  yuzaga  keladi.  Xo’jalik  sub’ektida  mavjud  bo’lgan  o’z  joriy 

aktivlari  saqlanish  holati  yetarli  darajada  taminlanmaganligini,  joriy  aktivlardan 

noqonuniy  foydalanish  natijasida,  bo’lmagan  foyda  hisobidan  kapital  qurilish 

evaziga ma’lum summani yokotilishiga  sabab bo’ladi. Xo’jalik sub’ekti tomonidan 

amalga  oshirilayotgan  iqtisodiy  shart-sharoit  ham  joriy  aktivlar  holatiga  samarali 

darajada o’z tasirini o’tkazadi. Foydanaliyotgan tovar-moddiy zahiralar bahosining 

o’sishi orqali xo’jalik sub’ektida yuqori miqdorda joriy aktivlar yetishmovchiligini 

keltirib chiqaradi. Ushbu yetishmovchilikni to’ldiruvchi manbalardan biri inflyasiya 

jarayonida yuqori foyz stavkali kreditlar hisoblanadi. 

Mamlakatda  amalga  oshirilayotgan  moliyaviy  siyosat  xo’jalik  sub’ektining 

odatiy  moliyaviy-ishlab    chiqarish  faoliyatini  ragbatlantirishi  mumkin,  jumladan, 

joriy aktivlardan samarali foydalanishi ta’minlaydi. Bunda muhim rolni mamlakat 

davlat  soliq  siyosati    egallaydi.  Masalan,  mahsulot  (ish,  xizmat)  tannarxiga  qator 

anikllarning  bog’likligi,  xo’jalik  sub’ektida  qo’shilgan  qiymat  solig’i,  daromad 

soliqlari  bo’yicha  bo’nak  to’lovlari  yuzasidan  hisoblashishlar  xarajatlarining 

ortishiga olib keladi. 

Joriy aktivlarni hisobga olishda ularni to’g’ri baholashda quydagilarga alohida 

e’tibor qaratish lozim: 

–investisiya qarorlarini qabul qilish ; 

–ishlab chiqarish qarorlari qabul qilish; 

–moliyaviy qarorlar ; 

–daromadlar,  foyda  va  dividentlar  to’g’risida  qarorlar  qabul  qilish  nuktai 

nazaridan dolzarb hisoblanadi. 

Bugungi  fan-texnika  taraqiy  etayotgan  sharoitda  xo’jalik  sub’ektlarining 

buxgalterlari  tomonidan  amalga  oshiriladigon    operativ  hisob-kitob  ishlarining 

ko’pchilik qismi komp’yuterlarda maxsus dasturlar orqali amalga oshirilmoqda. 

15 

 

Xo’jalik sub’ektini joriy aktivlar  bilan ta’minlanganlik tahlilida: 

–joriy  aktivlar  bilan  ta’minlanganlikni  tahlil  qilishda  joriy  aktivlarni 

belgilangan nomativlar bilan summada va aylanish kunlarida taqqoslash; 

–o’z va qarz mablag’larining muomalaridagi ishtrokini aniqlash; 

-joriy aktivlarning umuman va turlari bo’yicha shakllanish manbalarini tahlil 

qilib chiqish zarur. 

Korxonaning joriy aktivlarini taxlili uch bosqichda amalga oshiriladi: 

➢ Korxonaning joriy aktivlari xolatining tahlili 

➢ Korxonaning joriy aktivlar bilan ta’minlanganlik tahlili 

➢ Korxonaning joriy aktivlardan foydalanish samaradorligi tahlili 

Korxonaning  joriy  aktivlari  xolatining  tahlili.  Korxonaning  joriy  aktivlari 

holatini tahlil qilishda joriy aktivlarning ma’lum sanaga mavjud hajmi, ularning yil 

va  qator  yillardagi  o’zgarishini  hisoblab  chiqish,  o’z  joriy  aktivlarining 

joylashtirilishini tahlil qilish kerak bo’ladi. 

Joriy aktivlar tahlili joriy aktivlarni tavsiflovchi, tahlil qilinayotgan yil boshi va 

ohiriga  bo’lgan  ko’rsatkichlarni,  ularning  bir  yildagi  o’zgarishlarini  aniqlashdan 

boshlanadi.  Bu  ma’lumotlar  buxgalteriya  balansi  aktivi  2-bo’limi  (A2)  yakunidan 

olinadi. 

Mablag’lar  harakatchanligining  tahlili.  Balans  ma’lumotlariga  asoslanib, 

korxona  mablag’larini  tez  pulga  aylanish  holati  o’rganiladi.  Bunday  tahlilning 

zaruriyati 

bozor 

iqtisodiyoti 

sharoitida 

korxonalarda 

qattiq 

moliyaviy 

cheklanishlarning paydo bo’lishi va olingan qarzlarni qaytarish imkoniyatlarini o’z 

vaqtida  hisoblab,  baho  berishda  ko’rinadi.  Ayniqsa  to’lov  majburiyatlarining 

muddati  korxona  mulki  faoliyat  natijasida  pulga  aylanish  muddatiga  mos  kelishi, 

moliyaviy holatini yaxshilanishiga ta’sir ko’rsatadi. Shu bois korxona aktivlarining 

harakatchanligini tahlil qilgan holda qarzlarni qaytarishga yetarli yoki yetishmasligi 

muntazam o’rganilishi lozim. 

 

 

 

16 

 

3. Korxonaning joriy aktivlari va ularni boshqarish 

 

Joriy aktivlar - ishlab chiqarishning bir tsiklida qatnashadigan, ushbu tsiklda 

to'liq  iste'mol  qilingan,  tabiiy  shaklini  o'zgartirgan  uy  xo'jaliklari  aktivlarini 

ifodalaydi.  Ular  ishlab  chiqarish  jarayonida  12  oydan  kam  vaqt  davomida 

qatnashadilar.  I.e.  bu  kompaniyaning  ixtiyorida  bo'lgan  pul  mablag'lari  yoki  agar 

zarur bo'lsa, naqd pulga aylantiriladigan, sotilgan yoki yil davomida ishlatiladigan 

aktivlar  turi.  Joriy  aktivlar  naqd  pulda  yoki  boshqa  istalgan  kompaniyaning 

xohishiga ko'ra bo'lishi mumkin. 

Joriy  aktivlarga  zaxiralar  (tovar-moddiy  zaxiralar),  debitor  qarzlar,  qisqa 

muddatli moliyaviy investitsiyalar, naqd pul kiradi. 

Tovar-moddiy  zaxiralar      sotish  uchun  mo'ljallangan  mahsulot  ishlab 

chiqarishda  (ishlarni  bajarish,  xizmatlarni  ko'rsatish)  to'g'ridan-to'g'ri  qayta  sotish 

uchun  sotib  olingan,  shuningdek  tashkilotning  ma'muriy  ehtiyojlari  uchun 

foydalaniladigan aktivlar. 

Tovar-moddiy  zaxiralar  tarkibiga  quyidagi  xususiyatlarga  ega  bo'lgan 

korxona mablag'lari (aktivlari) kiradi: 

1.  Mablag'lar  asosiy  va  har  qanday  aloqador  (masalan,  ofis  materiallari) 

korxona faoliyatini ta'minlash uchun ishlatiladi. Ular qayta sotish, ishlab chiqarish 

jarayonida  foydalanish  yoki  faoliyat  jarayonida  korxonaning  o'zi  iste'mol  qilish 

uchun mo'ljallangan bo'lishi mumkin. 

2. Rejalashtirilgan foydalanish muddati odatda bir yildan oshmaydi. 

3. Tovar-moddiy zaxiralar uchun qiymat chegaralari o'rnatilmagan. 

TMZ turlari: 

Qayta  sotish  uchun  mo'ljallangan  tovarlar  yoki  materiallar  (qayta 

ishlanmaydi, korxona uchun ularning qiymatini o'zgartiradi); 

2. Sotish yoki ichki foydalanish uchun mo'ljallangan mahsulotlarni yaratish 

uchun ishlab chiqarish tsiklida ishlatiladigan xom ashyo. 

3. Ish davom etmoqda. 

 

17 

 

4. Tayyor mahsulotlar. 

5. Korxona faoliyati jarayonida bevosita ishlatiladigan va xarajatlar sifatida 

foydalanish jarayonida hisobga olingan tovarlar yoki materiallar. 

Tovar-moddiy  zaxiralar  savdo  va  ishlab  chiqarish  bilan  bog'liq  bo'lgan 

ko'pgina  korxonalarning  asosiy  (pul  mablag'laridan  keyin)  aylanma  mablag'idir. 

TMZ  ishlab  chiqarish  tsiklining  asosiy  moddiy  tarkibiy  qismi  bo'lganligi  sababli 

ularning buxgalteriya hisobi barcha darajalar va undan foydalanuvchilar uchun juda 

muhimdir.  Ko'pgina  tarmoqlarda  TMZlar  to'g'ridan-to'g'ri  moddiy  xarajatlarning 

asosiy tarkibiy qismi bo'lib, ular alohida ishlab chiqarish yoki sotish qiymati sifatida 

hisobga olinadi. 

Har  qanday  korxona  o'z  faoliyatini  moddiy  (yoki  boshqa)  foyda  olish 

maqsadida  amalga  oshiradi.  Ushbu  turdagi  faoliyatning  rentabelligini  aniqlash 

uchun,  avvalo,  mahsulot  yoki  xizmatni  ishlab  chiqarishga  sarf  qilingan  mablag 

'miqdorini  bilishingiz  kerak.  Shuningdek,  shubhasiz,  omborlarda  korxonaning 

ishlashi  uchun  zarur  bo'lgan  tovarlar  yoki  materiallarning  mavjudligi  to'g'risidagi 

ma'lumotlar muhimdir. Pul mablag'lari bundan mustasno, TMZlar korxonaning eng 

likvid  aktivlari  hisoblanadi  va  shuning  uchun  TMZ  ning  haqiqiy  qoldiqlari  va 

ularning  qiymati  umuman  korxonaning  qiymatini  hisoblashning  asosiy 

ko'rsatkichlari hisoblanadi. 

Ko'pgina  hollarda,  bu  ishlab  chiqarish  tannarxining  asosiy  tarkibiy  qismi 

bo'lgan  tovar-moddiy  zaxiralar  bo'lib,  ular  faoliyatning  ushbu  turi,  shuningdek, 

boshqaruv  harakatlarining  samaradorligini  ko'rsatadi.  Savdo  va  ishlab  chiqarish 

korxonalari  uchun  TMZ-ni  batafsil  hisobga  olish  eng  muhim  hisoblanadi. 

Konsalting xizmatlarini ko'rsatadigan korxonalar uchun ofis va maslahatchilarning 

ishlashini  ta'minlash  uchun  foydalaniladigan  TMZni  hisobga  olish  muhimroqdir. 

TMZ ma'lumotlari umuman firmaning bilvosita xarajatlari bilan bog'liq. 

TMZ ning to'g'ri buxgalteriya hisobi shuningdek, tovar-moddiy zaxiralarning 

to'g'ri  hisob-kitobi  kompaniyaning  moliyaviy  hisobotiga  va  umuman  moliyaviy 

natijalariga  sezilarli  ta'sir  ko'rsatganligi  sababli  juda  muhimdir.  TMZni  hisobga 

olishning  asosiy  maqsadi  zaxiralarning  haqiqiy  qiymati  emas,  balki  foyda  (va 

18 

 

natijada  kapitalning  bahosi)  ni  aniq  belgilash  ekanligi  haqida  fikrlar  mavjud. 

Aksariyat  sarmoyadorlar  va  kreditorlar  o'z  qarorlarini  moliyaviy  hisobotda 

ko'rsatilgan foyda miqdori va TMZ zaxiralarini baholash asosida, shuningdek ularni 

hisobga olishning aniqligi asosida qabul qiladilar. 

Bundan  tashqari,  TMZ  tarkibiga  kelgusidagi  hisobot  davrlarida  ishlab 

chiqarishni davom ettirish uchun talab qilinadigan ishning ortga surilishini yaratish 

xarajatlari kiradi. 

Debitor  qarzdorlik  (hisob-kitoblardagi  mablag'lar)  -  bu  jismoniy  va  yuridik 

shaxslarning  tashkilot  oldidagi  majburiyatlari,  ya'ni.  tashkilotning  qarzdorlaridan 

olinadigan  mablag'lar.  Bunga  xaridorlar  va  buyurtmachilar,  sho''ba  korxonalar  va 

unga qarashli kompaniyalar, korxonaning ishtirokchilari (ta'sischilar) ustav fondiga 

badallar, to'langan avanslar va boshqalar bo'yicha qarzlar kiradi. 

Debitorlik qarzlari, agar xizmat (yoki tovarlar) sotilsa va naqd pul olinmasa. 

Qoida tariqasida, xaridor qarzni yozma tasdiqlashni taqdim etmaydi, yukni etkazib 

berish hujjatida qabul qilinganligi to'g'risidagi imzo bundan mustasno. 

Debitorlik qarzlari, muddatidan qat'i nazar, kompaniyaning joriy aktivlariga 

tegishli. 

Qisqa muddatli moliyaviy investitsiyalar   - bu aktsiyalar va obligatsiyalarga, 

ssudalarga, 

shu 

jumladan 

veksellarga, 

banklarning 

muddatli 

depozit 

hisobvaraqlaridagi  naqd  pullarga  va  qayta  sotish  paytida  foizlar,  dividendlar  yoki 

qimmatli  qog'ozlar  qiymatidagi  daromad  olish  uchun  investitsiya  qilingan  boshqa 

moliyaviy  investitsiyalar.  Investitsiyalar  muddati  bir  yildan  oshmasligi  kerak. 

Aktsiyalarni sotib olishning ajralmas sharti shundaki, sotib olingan aktsiyalar birjada 

kotirovka qilinishi kerak. 

Qisqa  muddatli  moliyaviy  investitsiyalarni  jalb  qilishning  maqsadi,  qoida 

tariqasida,  fond  bozorida  qimmatli  qog'ozlarni  muvaffaqiyatli  sotishdan  daromad 

olishdir. Shu  munosabat bilan  qisqa  muddatli  moliyaviy  investitsiyalarning o'ziga 

xosligini ta'kidlash kerak. Agar qisqa muddatli davrda fond birjasida ushbu turdagi 

qimmatli  qog'ozlar  uchun  yuqori  foiz  stavkalari  mavjud  bo'lsa,  bo'sh  pul 

mablag'larini ularga investitsiya qilish foydali bo'ladi. 

19 

 

Buxgalteriya monitoringining mustaqil ob'ekti sifatida ushbu toifani ajratish, 

egalari o'rtasida kelishmovchilik yoki ustav kapitalini kamaytirish zarurati yuzaga 

kelganda, tashkilotni boshqarish masalalari bilan bog'liq. 

Pul  mablag'lari      -  bu  kassadagi,  hisob-kitob,  valyuta  va  boshqa  bank 

hisobvaraqlaridagi, keyingi muomalaga tayyor bo'lgan pul miqdori. 

Naqd pul - bu tashkilot xodimlari va uchinchi shaxslar tomonidan suiiste'mol 

qilish  uchun  "nozik  joy".  Shuning  uchun  batafsil  va  tezkor  buxgalteriya 

hisobiharakatlar naqd puldegan ma'noni anglataditafsilotlarning maksimal darajasi 

bilan  juda  muhimdir.  Mablag'larni  hisobga  olish  samaradorligiga  qo'yiladigan 

talablar buxgalteriya hisobining boshqa turlariga nisbatan yuqori. 

Joriy aktivlar: tushunchasi, tarkibi va buxgalteriya balansiga joylashtirish 

Aylanma mablag'lar korxonaning joriy aktivlarida shakllangan moliyaviy va 

kredit  resurslarini  aks  ettiradi.  Ikkinchisi  aylanma  mablag'larning  tabiiy-moddiy 

timsolini namoyish etadi (namoyish etadi). 

Joriy  aktivlar  -  joriy  faoliyatda  qisqa  muddatli  foydalanish  uchun 

mo'ljallangan  va  bitta  ishlab  chiqarish  va  tijorat  tsikli  davomida  naqd  pulga 

aylantirilgan mablag'lar. 

Joriy  aktivlar  tarkibiga  turli  xil  o'zaro  bog'liq  va  bir  holatdan  ikkinchisiga 

o'tuvchi tabiiy-moddiy elementlar kiradi: pul mablag'lari, ishlab chiqarish zaxiralari, 

ishlamay  qolgan  aktivlar,  tayyor  mahsulot  va  hisob-kitoblardagi  mablag'lar 

(debitorlik qarzlari). 

Korxonalar  va  tashkilotlarning  joriy  aktivlari  quyidagi  xususiyatlarga  ko'ra 

tasniflanadi (1-jadval): 

funktsional  maqsad.  Ishlab  chiqarish  sohasiga  xizmat  qiladigan  aktivlarni  - 

joriy ishlab chiqarish aktivlari va aylanma - aylanma doiradagi aylanma mablag'larni 

farqlash; 

ko'payish  jarayonida (kapitalning  aylanishida)  roli. Hozirgi ishlab  chiqarish 

aktivlari  ishlab  chiqarish  uchun  shart-sharoitlarni  tayyorlash  qismiga  bo'lingan  - 

tovar-moddiy  zaxiralar  va  uning  ishlab  chiqarishdagi  bevosita  ishtirok  etadigan 

qismi - ishlab chiqarishdagi mablag'lar va aylanma mablag'lar tayyor mahsulotlar va 

20 

 

pul mablag'laridan iborat (hisoblangan va yig'ilgan); 

Joriy  aktivlar  turlarining  metamorfozalariga  munosabatni  tavsiflovchi 

kattalashtirilgan  elementlar.  Tovar-moddiy  zaxiralar  mehnat  ob'ektlaridan  iborat 

("Ishlab  chiqarilayotgan  mahsulotlar  tanasi")  va  mehnat  vositalarining  oz  qismi, 

foydalanish  muddati  12  oydan  kam;  ishlab  chiqarishdagi  mablag'lar  (aylanma 

mablag'larning  eng  faol  qismi)  -  tugallanmagan  mahsulotlar  (yarim  tayyor 

mahsulotlar)  va  kechiktirilgan  xarajatlardan;  tayyor  mahsulotlar  (ishlab  chiqarish 

jarayoni natijalari) tarkibiga yoki xaridorlarga etkazib beriladigan va tranzit tarzida 

bo'lgan  yoki  kontragentlar  bilan  birgalikda  nazoratda  bo'lgan  mahsulotlar  kiradi; 

debitorlik  qarzdorlik  bajarilmagan,  shoshilinch,  muddati  o'tgan  (shubhali  va 

umidsiz)  to'lov  shartlari  bilan  sheriklarning  hisoblangan,  lekin  to'lanmagan 

qarzlarini  aks  ettiradi  va  pul  mablag'lari  moliyaviy  vositalar  ko'rinishida,  tijorat 

banklaridagi  yoki  korxonaning  kassasida  hisob-kitob  va  boshqa  hisobvaraqlarida 

bo'lishi mumkin;  

2-jadval 

Korxonaning joriy aktivlarining tarkibi va tasnifi 

Guruh belgisi  Joriy aktivlar 

1.  Funktsional 

maqsad 

Joriy 

ishlab 

chiqarish 

aktivlari 

(ishlab 

chiqarishda) 

Aylanma aktivlar 

2. 

Kapital 

aylanishidagi 

roli  (ko'payish 

jarayonida) 

Ishlab 

chiqarish 

zaxiralari 

Ishlab chiqarish vositalari Tayyor mahsulotlar 

Debitorlik va naqd pullar 

3. 

Kengaytirilgan 

elementlar 

Mehnat 

predmetlari 

Mehnat 

vositalari 

Ish 

davom 

etmoqda 

Kechiktirilgan 

xarajatlar 

Tayyor 

mahsulotlar 

Yuklar 

jo'natildi 

Debitor 

qarzdorlik 

Pul 

mablag'lari 

4. 

likvidlik 

darajasi 

Amalga oshirish qiyin  Sekin-asta 

amalga 

oshirildi 

Tez sotiladi (3-sinf) 

Yuqori 

darajada 

suyuqlik 

5.  Moddiy  va 

moddiy tarkib 

Tovar-moddiy zaxiralar va xarajatlar (moddiy shakl) 

Naqd shakl 

6. 

Tashkilot 

tamoyillari 

Normallashtirilgan 

Tartibsizlik 

 

likvidlik  darajasi  (naqd  pulga  aylanish  imkoniyati).  Joriy  aktivlar  yuqori 

likvidli (pul mablag'lari, moliyaviy vositalar va debitorlik qarzlar), tez sotiladigan 

(tayyor mahsulotlar), sekin sotiladigan (yarim tayyor mahsulotlar) va sotilishi qiyin 

bo'lgan (sotish uchun sotib olinmagan, masalan, tovar-moddiy zaxiralar) bo'linadi. 

21 

 

Joriy aktivlar standartlashtirilgan va standartlashtirilmaganlarga bo'linadi. 

Korxonaning  joriy  aktivlarini  funktsional  maqsadiga  qarab  eng  muhim 

taqsimlash.  Bu  aylanma  mablag'larning  ishlab  chiqarish  jarayoniga  xizmat  qilish 

uchun aylanma mablag'lar shaklida rivojlangan qismini, boshqa qismini esa amalga 

oshirish jarayonida jalb qilingan aylanma mablag'lar ko'rinishida ko'rsatadi. 

Ishlab  chiqarishda  ishtirok  etishiga  qarab,  aylanadigan  ishlab  chiqarish 

aktivlari  ishlab  chiqarish  jarayonida  zaxiralardagi  aktivlarga  va  ishlab  chiqarish 

jarayonidagi aktivlarga bo'linadi. Aylanma mablag'larning asosiy qismi zaxiralardir. 

Ular  ishlab  chiqarish  jarayoniga  hali  kirmagan  va  zaxiralar  ko'rinishida  bo'lgan 

mehnat ob'ektlari sifatida ishlatiladigan ishlab chiqarishning moddiy elementlari va 

qisman vositalar (umr ko'rish muddati 1 yilgacha). 

Tarkibi mehnat ob'ektlari o'z ichiga oladi: 

mahsulot  ishlab  chiqarilgan  xom  ashyo  va  asosiy  materiallar.  Ular 

mahsulotning moddiy (moddiy) asosini tashkil qiladi. Xom ashyo, qoida tariqasida, 

qishloq  xo'jaligi  va  tog'-kon  mahsulotlari,  asosiy  materiallar  -  ishlab  chiqarish 

sanoatining mahsulotlari; 

yordamchi  materiallar  -  yoqilg'i,  idishlar  va  qadoqlash  uchun  materiallar, 

ehtiyot  qismlar  va  boshqalar.  Ular  xizmat  ko'rsatish,  asboblarni  parvarish  qilish, 

ishlab  chiqarish  jarayonini  engillashtirish,  mahsulotga  ma'lum  iste'mol 

xususiyatlarini berish uchun ishlatiladi; 

sotib  olingan  yarim  tayyor  mahsulotlar  va  butlovchi  qismlar.  Yarim  tayyor 

mahsulotlar  tayyor  mahsulotlar  emas  va  tarkibiy  qismlar  bilan  birgalikda  ishlab 

chiqarish jarayonida asosiy materiallar bilan bir xil rol o'ynaydi. 

Joriy aktivlarning maxsus guruhiga ajratiladi mehnat vositalarifoydali xizmat 

muddati 12 oygacha va narxi 20000 rublgacha. birlik uchun (garchi ular  iqtisodiy 

maqsadlarda uzoq muddatli aktivlarga tegishli bo'lsa-da, chunki ular ishlab chiqarish 

jarayonida ko'p marotaba ishtirok etadilar va darhol o'zlarining moddiy shakllarini 

yo'qotmaydilar).  Ular  asboblar,  inventarizatsiya,  texnik  xizmat  ko'rsatish  uchun 

ehtiyot qismlar bo'lishi mumkin, tashkilotlarda yuzlab buyumlarni sanab chiqadilar. 

Tovar-moddiy  zaxiralar  bilan  bir  qatorda,  joriy  aktivlar  ham  kiradi  ishlab 

22 

 

chiqarish  ob'ektlari,shu  bilan  tugallanmagan  mahsulotlar  va  kechiktirilgan 

xarajatlar.  Tugallanmagan  mahsulotlaryoki  qisman  tayyor  mahsulot  -  bu  ishlab 

chiqarish  jarayoniga  kirgan,  ammo  texnologik  jarayonda  nazarda  tutilgan  barcha 

qayta  ishlash  operatsiyalaridan  o'tmagan  ob'ektlar  va  mehnat  vositalari.  Ular 

o'zlarining  ishlab  chiqargan  tugallanmagan  va  yarim  tayyor  mahsulotlarini 

namoyish etadilar. Ishlab chiqarishdagi zaxiralar va aktivlar aylanma mablag'larning 

muhim elementlari hisoblanadi. 

Qayta tiklanadigan ishlab chiqarish aktivlarining yagona nomoddiy elementi 

bu kechiktirilgan xarajatlar. Bularga yangi, yangi mahsulotni tayyorlash va ishlab 

chiqarish xarajatlari kiradi 

Shunday  qilib,  joriy  ishlab  chiqarish  aktivlari  ishlab  chiqarish  jarayonini 

amalga oshirish uchun moddiy asosni yaratadi, ammo ularning tarkibi va tuzilishi 

sanoat  xususiyatlariga,  tashkil  etishning  texnik  darajasiga  va  ishlatilgan  xom 

ashyoning  xususiyatlariga  bog'liq.  Ishlab  chiqarish  sektoridagi  korxonalarda  ular 

aylanma mablag'larning katta qismini tashkil etadi. 

Ohaylanma  jarayonga  xizmat  qiluvchi  chegara  aktivlari  tashkilot  (korxona) 

faoliyati tabiati, mahsulotni sotish shartlari, tayyor mahsulotni sotish tizimini tashkil 

etish  darajasi,  hisob-kitoblarning  qo'llaniladigan  shakllari  va  ularning  holati  va 

boshqa omillar ta'sirida shakllantiriladi. 

Savdoda  ishtirok  etish  xususiyatiga  qarab,  muomalaga  doir  sohadagi 

aktivlarga ombordagi tayyor mahsulotlar, jo'natilgan tovarlar, naqd pul va debitorlik 

qarzlari kiradi. 

Ularning  aksariyati  tayyor  mahsulotlar.  U  omborda  tayyor  mahsulot  va 

jo'natilgan  tovarlarga  bo'linadi  (daromadlarni  hisobga  olish  uchun  kassa  usulidan 

foydalanuvchi tashkilotlar uchun). Tayyor mahsulot omborga topshirilgandan so'ng, 

ishlab  chiqarish  jarayoni  yakunlanadi  va  iste'molchiga  yuborilgan  mahsulotlar  va 

tovarlar allaqachon muomalada bo'lib, sotish jarayonini aks ettiradi. 

Korxonadagi  joriy  aktivlarning  tarkibi  sanoat  va  ishlab  chiqarish 

texnologiyasiga bog'liq. Ishlab chiqarishda tovar-moddiy zaxiralardan foydalanish 

ish  haqi,  ijtimoiy  to'lovlar  va  asosiy  vositalarning  eskirishi  bilan  birga  tayyor 

23 

 

mahsulotning ishlab chiqarish tannarxini shakllantiradi va ishlab chiqarish va tijorat 

tsiklidagi  barcha  ishlab  chiqarish  aylanma  mablag'laridan  foydalanish  uning 

umumiy  qiymatini  tashkil  qiladi.  Binobarin,  aylanma  mablag'larning  aylanma 

mablag'lar miqdorining oshishi xarajatlarning ko'payishiga va foydani pasayishiga 

olib keladi, etishmovchilik - ishlab chiqarishdan yo'qotishlarga olib keladi. 

Joriy aktivlarni tashkillashtirishni baholash jarayonida "sof aylanma aktivlar" 

tushunchasi  keng  qo'llaniladi,  bu  esa  korxonaning  ishlab  chiqarish  va  tijorat 

faoliyatida  mavjud  bo'lgan  kapitalni  ("aylanma"  kapital;  daromad  keltiruvchi 

kapital) tavsiflaydi. Bu qarzlardan tozalangan joriy aktivlar. 

Boshqaruv buxgalteriya hisobida ular joriy aktivlar summasidan (buxgalteriya 

balansining  2-qismidagi  jami)  qisqa  muddatli  qarzlarni  ("Qisqa  muddatli 

majburiyatlar" balansining 5-bo'limining jami summasidan kelajakdagi davrlarning 

daromadlari  va  kelajakdagi  xarajatlar  zaxirasini  chiqarib  tashlamasdan)  hisoblab 

chiqiladi. 

Moliyaviy  tahlilda  tegishli  hisoblash  joriy  aktivlarni  qisqa  muddatli 

majburiyatlarga kamaytirish orqali amalga oshiriladi, ya'ni ular uchun belgilangan 

to'lov  to'lanmaydi,  ya'ni.  faqat  kreditorlik  qarzlari  miqdorida.  Shunday  qilib,  sof 

aylanma aktivlar - bu o'z mablag'lari va qarz mablag'lari hisobiga shakllantirilgan 

barcha joriy aktivlarning yig'indisi. 

Moliyaviy  menejmentda,  shuningdek,  joriy  aktivlarni  har  xil  tasniflash 

asosida  hisoblangan  korxonaning  "moliyaviy  va  operatsion"  va  "joriy  moliyaviy 

ehtiyojlari" tushunchalari qo'llaniladi. 

Oldin aytib o'tilganidek, moliyaviy va operatsion ehtiyojlar (XM) sanoat va 

tijorat  faoliyatiga  xizmat  qiladigan  va  o'z  va  qarz  mablag'laridan  shakllantirilgan 

(kreditorlik qarzlari bundan mustasno) naqd bo'lmagan aylanma aktivlar miqdorini 

tavsiflaydi.