Корреляцион-регрессион таҳлил ва унинг бозор иктисодиёти ўртасидаги боғланишларни ўрганишда қЎлланилиши”

«КОРРЕЛЯЦИОН-РЕГРЕССИОН ТАҲЛИЛ ВА УНИНГ БОЗОР ИКТИСОДИЁТИ ЎРТАСИДАГИ БОҒЛАНИШЛАРНИ ЎРГАНИШДА ҚЎЛЛАНИЛИШИ”


Ҳодисалар ўртасидаги боғланишларнинг турлари, шакллари ва боғланишларни ўрганишнинг асосий усуллари

Табиат ва жамиатдаги барча ҳодисалар ва жараёнлар бир - бири билан узвий равишда боғланган бўлиб, бу ҳодиса ва жараёнлардан бирининг ўзгариши, албатда иккинчисининг ўзгаришига олиб келади.

Белгилар ўртасидаги боғланишларнинг характерига қараб функционал ва корреляцион боғланишларга булинади.
Боғланишлар йўналишига қараб эса, тўғри ва тескари боғланишларга бўлинади. Аналитик ифодаларнинг кўринишларига қараб боғланишлар тўғри чизиқли боғланишларга ва эгри чизиқли боғланишларга бўлинади.
Бир ўзгарувчан белгининг ҳар бир қийматига бошқа ўзгарувчан белгининг аниқ битта қиймати мос келувчи боғланишларга функционал боғланишлар деб айтилади. Функционал белгиларнинг энг мухим хусусияти шундаки, бундай боғланишларда барча омилларнинг тўлиқ рўйхатини, уларнинг натижавий белги билан боғланишини тўлиқ ифодаловчи тенгламасини ёзиш мумкин.
Функционал боғланишларни схематик тарзда қуйидаги тенглама билан ифодалаш мумкин:


Yi = U (xi)
бу ерда: Yi - натижавий белги;
Xi - омил белгиси;
U (xi) - бу белгиларнинг маълум функционал богланишидир.

Функционал боғланишларни тўлиқ, аниқ, “қаттиқ” боғланишлар дейилади. Функционал боғланишлар математика, физика ва бошқа табиий фанлар томонидан ўрганилади.

Функционал боғланишлар турли - туман бўлиб, ижтимоий - иқтисодий фаолиятда амалий жихатдан учрамайди. Одатда омил белгининг аниқ қийматига натижавий белгининг бир қанча турли қийматлари тўғри келади. Бундай боғланиш статистикада корреляцион (correlatio - лат - нарсаларнинг ўзаро нисбатини англатади) боғланиш деб айтилади. Уларнинг характерли хусусияти шундаки, натижага таъсир қилувчи барча омилларнинг тўлиқ руйхатини аниқлаш қийин, фақатгина формула ёрдамида коррелясион боғланишларнинг фақат тахминий ифодаларини ёзиш мумкин, холос. Корреляцион боғланишни қуйидаги тенглама билан ифодалаш мумкин:


Yi = U(xi) + Ei

бу ерда: U (xi) + ҳисобга олинган маълум омил белгилар таъсири остида шаклланган натижа белгининг бир қисмидир. Ei - иккинчи даражали ва тасодифий омиллар таъсирида юз берадиган натижа белгисини бир қисмидир.

Омил белгининг кўпайиши (ёки камайиши) натижавий белгининг хам кўпайиши (ёки камайишига) олиб келса, бу боғланиш тўғри боғланиш, аксинча натижавий белгининг ўзгариш йўналиши омил белгининг йўналишига қарама қарши бўлса, бундай боғланиш тескари боғланиш дейилади.
Ўзаро боғланишларни ўрганишда турли усуллар қўлланилади. Бу усуллардан энг асосийлари баланс усули, оддий ёндош (параллел) қаторлар тузиш усули сингарилардир.
Баланс усули ишлаб чиқариш билан истеъмол, истеъмол билан жамғарма, аҳоли пул даромадлари билан харажатлари ва шу кабилар ўртасидаги боғланишларни ўрганишда кенг қўлланилади.
Ходимларнинг ўзаро боғлиқлик даражаси аналитик гуруҳлаш орқали ҳам аниқланади. Бу усул ёрдамида омил ва натижа белгилар ўртасидаги боғлиқлик ўрганилади. Аналитик гуруҳлаш одатда омил белги асосида амалга оширилиб ҳар бир гуруҳ учун натижавий белгиларни тасвирловчи ўртача ва нисбий миқдорлар ҳисобланади. Кейин эса, ҳар иккала белги ўртасидаги боғланишни кузатиш мақсадида натижавий белгиларни ўзгаришини омил ўзгариши билан солиштирилади ва тегишли хулосалар қилинади.
Муайян давр ичида белгилар ўртасидаги боғланишни оддий параллел қаторлар тузиш йўли билан ҳам ўрганилади. Шу мақсадда энг аввало таққосланаётган белгилар ўртасида боғланиш бор-йўқлиги назарий жиҳатдан асослаб чиқилади. Кейин эса ҳар иккала қатор ёнма-ён жойлаштирилиб, бир-бири билан таққосланади.