Koʻrsatmalarning boshlangʻich ta’limdagi oʻrni Bolalarning abstrakt va konkr

Dinamik katakli taxtacha.
Bu koʻrgazmaga 500 X 600mm oʻlchamli qogʻozga soda peyraj yasaladi. Archalarda, oʻtloqda, koʻlda, bulutlarda teshiklar yasaladi. Varaq kartonga elemlab yopishtiriladi. Sanoq materiali qoʻziqorinlar, gullar olmaxonlar, quyonchalar, baliqchalar, oʻrdakchalar alohida yasaladi. Sanoq materiali katakning orqa tomoniga yopishtirilgan konvertlarda alohida saqlanadi.
Rasmdagi sanoq mat_erialini almashtirib, turli holatlar bilan bogʻliq koʻplab masalalar koʻrish mumkin, kerakli sondagi detallarni qoʻshish yoki olib tashlash imkoniyati esa masalaning y_echish uchun amalni tanlash oʻquvining shakllanishiga yordam beradi.
Maktabgacha ta’limda oʻqituvchi har bir darsda vaqtning 10-15% ini topshiriqlarni doskada koʻchirib yozishga sarf qiladi.
Oʻqitish jarayonida koʻrsatma qoʻllanmalardan turli maqsadlarda, yangi mat_erial bilan tanishtirish uchun bilimlar, oʻquv malakalarni mustaxkamlash uchun yangi bilimlarning qanday oʻzlashtirilganligini t_ekshirish uchun foydalaniladi.
Koʻrsatma qoʻllanmagan bilim manbai sifatida qaraganda u muhim narsa umumlashtirish uchun asosiy boʻlgan tamonini alohida ta’kidlash k_erak, shuningd_ek muxim boʻlmagan narsa ikkinchi darajali axamiyatga ega ekanligini koʻrsatish kerak. Masalan toʻgʻri toʻrtburchaklarning modellarini turli oʻlchamli qilib olish k_erak bu bolalarga qarama-qarshi tomonlarning t_engligi istalgan toʻgʻri toʻrtburchaklarning umumiy xossasi boʻlib, uning tomonlari uzunliklarga bogʻliq emasligini koʻrishlariga imkon b_eradi. Soʻz idrok qilishning kuchaytiradi. Shuning uchun oʻqituvchining savollari aniq Bolaning kuzatishini yunaltiruvchi boʻlishi k_erak.
Oʻqituvchi yangi mat_erial bilan tanishtirishda koʻpincha koʻrsatma qoʻllanmadan beriladigan bilimlarini konspeklashtirish maqsadida foydalanadi. Bunday xolda koʻrsatma qoʻllamiga soʻz bilan tushuntirishning tasvirlanishi kabi qaraladi. Masalan: oʻqituvchi masala _echimini topishda bolalarga yordam berar ekan, masalaga oid sxematik rasm yoki chizma chizadi. Xisoblash usulini tushuntirishni predmetlar bilan amallar bajarish va t_egishli yozuvlar bilan qoʻshib olib boriladi va xakazo.
Bunda koʻrsatma qoʻllanmalarni oʻz vaqtida qoʻllanish tushuntirishning moxiyatini tasvirlash, qoʻllanma bilan ishlashga va tushuntirishga Bolalarning oʻzlarini jalb qilish muximdir. Xisoblash oʻlchash masalalar echish va xakazo usullarini ochib berishda xarakatni ayniqsa aniq koʻrsatish kerak. Oʻqituvchi tushuntirishni rasm va matematik yozushlar bilan qoʻshib olib borishi bolalar materialni idrok qilishlariga yordam beribgina qolmay, balki ishni daftarga bajarish na’munasini (masalan chizmani va masala echishni daftarda kanday joylashtirish kerakligi peremetrini (yuzni) harflar yordamida qanday belgilash kerakligini va xakozolar) xam koʻrsatadi. Shuning uchun chizma va yozuvlarni doskada toʻgʻri bajarish tartibli joylashtirish va ular bolalarga yaxshi koʻrinib turishini kuzatib borish kerak.
Yangi material bilan tanishtirishda, ayniqsa bilim va malakalarni mustahkamlashda koʻrsatma qoʻllanmalar bilan ishlashni shunday tashkil etish k_erakki bolalarning oʻzlari ular bilan ishlasinlar va xarakatlarini t_egishli tushuntirishlar bilan qoʻshib olib borsinlar Qoʻshishni oʻrganishda predmetlar toʻplamlarini yigʻidilar, choʻplardan foydalanib yopiq va yopiq boʻlmagan siniq chiziqlarni yasaydilar va xakazolar). Bunday hollarda mat_erialni oʻzlashtirish sifati oshadi, chunki ishga turli analizatorlar bir koʻrish xarakat soʻz, eshitish analizatorlari qoʻshiladi. Bunda bolalar faqat matematik bilimlardgina ega boʻlib, qolmasdan, koʻrsatma qoʻllanmalardan foydalanishlarini har tomonlama ragʻbatlantirishi k_erak.
Bilim va oʻquvlarini mustahkamlashda turli-tuman mashqlar uchun spravochnik jadvallardan ogʻzaki hisoblash uchun jadvallardan, javoblardan, bolalarning oʻzlari masalalar turishlari uchun rasmlar sx_emalar, chizmalardan k_eng foydalaniladi. Hisoblash malakalarini ishlab chiqish uchun chizmali va oʻlchash asboblari yordamida chizish xaqida oʻlchashga doir mashqlar kiritiladi. Yaqqol idrok qilingan predmetning modellashtirish, rasmini solish, soʻz bilan ifodalash yoʻli orqali qayta tiklashni qoʻllash tavsiya etiladi.
Koʻrsatma qoʻllanmalardan ba’zan Bolalarning bilim va malakalarini t_ekshirish uchun foydalaniladi. Masalan bolalar, koʻpburchak tushunganini yasash topshiriladi. Oʻqituvchi tarqatma d_edaktik materiallardan (kesmalar, koʻpburchaklar va xakozolar chizilgan kartochkalar) foydalanib, bolalarning k_esmalarning uzunligining, koʻpburchaklarning yuzi va peremetrini oʻlchash malakalarini tekshiriladi.
Koʻrsatma qoʻllanmalardan foydalanish samaradorligini oshirishning muhim sharti tarzda koʻrmsatma materialning etarli va zaruriy miqdorda (me’yorida) boʻlishidir.
Koʻrsatma qoʻllanmalaridan ular xech kerak boʻlmagan joyda foydalanish bolalarni qoʻlidan masaladan uzoqlashtirib, salbiy rol oʻynaydi.
Bundan oʻxshash faktlar amalda uchrab turadi. Masalan: Maktabgacha ta’lim tizimi Bolasi arifmetik masalani echayotganda arifmetik amalni tanlashni oʻrganyapti. Oʻqituvchi shu maqsadda shoxda oʻtirgan va ularga uchib k_elib qoʻshilayotgan (yoki uchib k_etayotgan) qoʻshlarning rasmini koʻrsatadi.
Bola bu rasmga qarab, xech qanday arifmetik amal bajarmasdan, oddiy sanash bilan masala javobini topib qoya qiladi. Bu xolda foydalanishga koʻrgazmali faqat masalalar echish oʻquvini ya’ni masala shartida berilgan sonlar ustida qanday amalni tanlashni shakillanishiga yordam b_ermasdan, balki aksincha, uning saqlanishini s_ekinlashtiradi. Boshqa bir misol ma’lumki bolalarga masalada uchragan notanish narsalarni, t_egishli rasmlarni koʻrsatish bilan tanishtirib ketish kerak (qishloq bolalariga metro, zavod, tramvay xakozolarning shaxar bolalariga arava, f_erma, gʻaram va xakozolarni) biroq bolalarga tanish boʻlgan narsalarning rasmlarini koʻrsatishga zaruriyat yoʻq.
Oʻqitish jarayonida va obrazli koʻrsatma qoʻllanmalardan shartli (simvolik) koʻrgazmalikka oʻz vaqtida oʻtish muximdir. Agar xisoblash usullari bilan tanishishda bolalar dastlab narsalar bilan moslamalar bajarishgan, tayangan bulsalar, k_eyinchalik, xisoblash usulining yozilishida tayanishlari etarlidir va xakozolar. Bolalarda matematik bilimlar toʻplanishi va ularning fikrlashlari rivojlanishi bilan simvolik koʻrsatmalilikning roli ortadi va bu simvolik koʻrsatmalilik mat_ematikani koʻrgazmali oʻqitishning asosiy vositasi bulib qoladi.

Maktabgacha ta’lim tizimida son, sanoq, qoʻshish va ayirish amallarini xaqidagi tasovirlari tarkib topishi, sonlar qatori ongli oʻzlashtirilishi k_erak (bolalar qatoridagi xar bir son qanday xosil boʻlishini oʻzlashtirishlari, sonlarni taqqoslashni oʻrganib borishlari k_erak. Maktabgacha ta’lim tizimida oʻqitishning natijasi 10 ichida sonlarni qoʻshish jadvalini shu sonlar tarkibining t_egishli hollarini va ayirishni ongli va puxta oʻzlashtirish hamda ularning yoddan bilib olishlari k_erak. Bundan tashqari bolalar 20 ichida narsalarni sanay oladigan, 0 dan 20 gacha boʻlgan sonlarni oʻqiy oladigan va yoza oladigan, ularning oʻngliklar va birliklardan iborat tarkiblarini bilishlari ( 12-bu 1 oʻnlik va 2 birlikdan iborat ekanini bilishlari kerak. 20 ichida qoʻshish va ayirishga doir masalalarni echa oladigan boʻlishlari k_erak. Butun yil davomida fazoviy tasavvurlarini aniqlash va k_engaytirishga doir, ularning «ortiq» «kam» «oʻshancha» munosabatlarini tushunishlari aniqlash va k_engaytirishga doir, narsalar uzunliklarini oʻlchash berilgan uzunlikdagi kesmani chizish bilan bogʻliq boʻlgan amaliy malakalarni shakllantirish ustida muntazam ish olib borish lozim. Oʻqituvchi doimo oʻz oldida turgan ulkan ma’suliyatni xis qilishlari kerak.

Bunda koʻrsatmali oʻqituvchiga kata yordam b_eradi. Bunda xar bosqichlarida koʻrsatmalilik vositalarni qoʻllanilishi turlichadir. Sanash malakasini paydo qilish, sanashga doir mashqlar tayyorgarlik davrida:
Har xil predmetlar, sanoq choʻplar, doirachalar, uchburchaklar kabilar orqali; gugurt qutichalaridan yoqilgan sanoq p_enali. Har bir Bola uchun ikkita p_enal tayyorlash mumkin. Biri uch xil rangli uchburchak. Kvadratlar, doiralarni saqlash uchun 6-9 ta katakchadan iborat. Ikkinchi p_enalda sanoq mat_eriali yulduzchalar, qoʻziqorinlar, choʻplar va hakozo boʻladi.
Yana matematek xossalardan ham foydalanish kerak. Matematik xossa sanash malakasini takomillashtirishda juda ham qulaydir.
Buning yasash xam oson. Shaffof _esgan (120x160 sm) ikki qavat qilinadi va tikiladi. 6x7 sm oʻlchamli toʻgʻri toʻrtburchaklar xosil qilinadi. 10 ta gorizotal qator hosil qilib, xar bir ustunda 12 tadan choʻntak hosil buladi. Pasda sanoq mat_eriali, rasmlar va boshqa qoʻllanmalarni saqlash uchun choʻntaklar boʻladi. Mat_ematik kassadan turli maqsadlarda: sanash malakasini takomillashtirish uchun hisoblash malakalarini mustaxkamlash, rasmlar boʻyicha masalalar tuzishda va hakozolarda foydalanish mumkin.
Masalalar _echish oʻquvini shakllantirishda, mustaxkamlashtirishda dinamik katakli taxtachadan foydalanish juda qulaydir. Bunda 500x600 mm oʻlchamli qogʻozda soda pesaj yasaladi. Archalarda, oʻtloqda koʻlda, bulutlarda teshiklar yasaladi. Rasmdagi sanoq materialini almashtirib, turli holatlar bilan bogʻliq koʻplab masalalar tuzish mumkin. K_erakli sondagi d_etallarni qoʻshish yoki olib tashlash imkoniyati esa masalani bichish uchun amalni tanlash oʻquvining shakllanishiga yordam b_eradi.
Natural sonlar qatori orasidagi munosabatlarni oʻzlashtirishga «sonli zinapoyalar» yordam b_eradi. Bolalar narsalardan yoki sonlardan sonli zinapoyalar tuzib, sonlar kattaliklari boʻyicha tartiblanganliklari ishonch xosil qiladilar.
Sm mavzusini oʻtgan bolalar oʻzlari chizgʻich mod_elini yasaydilar, bu ularning xar bir uzunlik oʻlchovini s_ezishini ta’minlaydi. Birinchi snfda qanday miqdorlar oʻtilgan xammasiga koʻrsatmali qurollar orqali misollar k_eltiriladi. Masalan: litr kurujka, xajm ulchov birliklari kgda pallali tarozilar orqali kiritiladi.
Ikki xonali sonlarniraqamlar bilan b_elgilashda raqamlarning oʻrni abak qator cho’nlaklari boʻlgan jadvallar yordamida tushuntiriladi.
Abakning yuqori qatorida alohida choʻplar va yuqori oʻntaliklar uchun choʻntaklar mavjud. Bu jadvalni bolalar oʻzlari yasashlari mumkin. Ikki xonali sonlarning yozilishining tushuntirar eka nyuqoridagi chuntakka choʻplarni soladi. Bolalar esa birlar va oʻnlar sonlarini raqamlar bilan b_elgilab, mos xolda pastdagi choʻntaklarga soladigan va aksincha 10 va 20 sonlar yozuvi alohida qaraladi. 1(2) raqami–sonda 1 ta (2 ta) oʻnlik borligini bildiradi, 0 raqamii sonda birlar yoʻqligini bildiradi. Kuzatishlar natijasida bolalarning oʻzlari mustaqil xulosa chiqaradilar: Ongdan chap tomonga xisoblanganda birinchi oʻringa birlar, ikkinchi oʻringa oʻnlar yoziladi.
Abakdan 1 dan 100 gacha boʻlgan sonlar mavzusida xam ishlatiladi. 10 ichida qoʻshish va ayirishida jadvalidan foydalanish yaxshi samara b_eradi.
Matematik kassadan turli maqsadlarda: narsalarni sanash malakasini takomillashtirish uchun, hisoblash malakalarini mustahkamlash uchun, rasmlar boʻyicha masalalar tuzish, arifmetik amallar xossalarini oʻrganish, koʻpatstirish jadvalini tuzish va hakozalarda foydalanish mumkin. «Ikki teng boʻlakka boʻlish va ikkiga boʻlish» hamda harakatga doir masalaning
matematik kassada namoyish etilishi bunday boʻladi.
Hozirgi zamon darsida turli hildagi perfokartalar, perfopapkalar, shifrdan borgan sari keng foydalanilmoqda. Eng sodda perfo kartani manna bunday tayyorlash mumkin: albom varagʻi ikki bukiladi, papka hosil boʻladi, ustki boʻlakda har bir qatorda 3 tadan oʻilib, 4 qator teshik ochiladi yoki nomerli 2 ta teshik ochiladi.
Varaqlar orasiga vkladish qistirma qoʻyiladi. Bunday perfokartalar barcha Bolalarga yoki bir necha Bolaga ularning ishlarini baholash uchun tarqatiladi. Papkada koʻpincha aniq topshiriq boʻladi.
Topshiriqlar ba’zan doskaga yoziladi yoki kodoskop orqali proektsiyalanadi. Har bir Bola darchlar qarisiga topshiriq nomerini qoʻyadi va javobini yozadi. Javobini tanlash va unga javob kodidan foydalanib, perfokarta yordamida barcha Bolalarga juda tez baho qoʻyish mumkin.
Bola bunday topshiriq yozilgan kartochka oladi. Bola misolni echadi, javobni tanlaydi va tasvirlangan kartochka –toʻrga «+» belgisini qoʻyadi. Kartochka-kodda darcha ochilgan boʻlib, u kartochka-toʻrdagi toʻgʻri javob bilan ustma-ust tushadi. Endi oʻqituvchiga kartochka – toʻrga javob kodini qoʻyib, darchalardagi «+» lar sonini sanash qoldi. Bu toʻgʻri echilgan misollar sonidir.
Oʻzini-oʻzi tekshirish bilan tashkil etiladigan mustaqil ish kartochkasi tasvirlangan. Misol yozilgan har bir darchaning yuqori burchagida bigiz bilan teshik ochilgan. Bola teshikka uchi ochilgan qalamni qoʻyib, misolni tanlaydi va uni yechadi, kartochkaning orqa tomonin oʻgiradi. Qalam uchi darchada orqa tomonda yozilgan toʻgʻri javobni koʻrsatadi.
Grafik shifr yordamida bilimlarni tekshirish manna bunday boʻladi. Oʻqituvchi doskada ikki variantda javoblari bilan berilgan misollar tayyorlaydi, ularning toʻgʻriligini tekshirish kerak. Bolalar misollarni ogʻzaki echadilar. Agar javob toʻgʻri boʻlsa, uni yoy bilan belgilaydilar, notoʻgʻri boʻlsa, chiziqcha chizadilar.
Xulosa
Xulosa qilib shuni aytish lozimki koʻrsatmalilikni dars jarayonida ta’siri juda katta chunki bola koʻrgan narsasini yaxshi, puxta idrok etadi. Buni «mashg’ulotga sur’at olib kirsang devor ham tilga kiradi» degan soʻzlari aniq ifodalaydi, isbotlaydi. Lekin koʻrsatmali qoʻllanmalar ma’lum talablarga muvofiq boʻlishi, chunonchi oʻquv dasturiga Bolalarning yosh xususiyatlariga muvofiq boʻlishi lozim. Biz yuqorida har bir koʻrsatmali qurollarning turlari, ahamiyati foydalanish xaqida ham ma’lumotlarga ega boʻldik.
Koʻrgazmali qoʻrollarni oʻz oʻrnida ishlata bilish xam lozim ekan. Xullas dars jarayonini koʻrsatmaliksiz tasavvur qilib boʻlmaydi.