Korxonalar moliyasi va ularni tashkil etish
O'zbekiston Respublikasi qonunchiligiga binoan mamlakatimizda
Download 1 Mb. Pdf ko'rish
|
2.KORXONA MOLYASI VA ULARNI TASHKIL ETISH111
|
O'zbekiston Respublikasi qonunchiligiga binoan mamlakatimizda
xo'jalik yuritishning quyidagi turdagi tashkiliyhuquqiy shakllari mavjud: • — davlat korxonalari; • — xususiy korxonalar; • — aksiyadorlik jamiyatlari; • — mas'uliyati cheklangan va qo'shimcha mas'uliyatlijamiyatlar; • — xo'jalik shirkatlari va sh.k. • Bundan tashqari, kichik biznes subyektlari, kasanachilik asosida faoliyat yurituvchilar, yakka tadbirkorlar ham bugungi kunda iqtiso diyotimizning hal qiluvchi bo'g'inlariga aylanib bormoqda. • Yuqorida sanab o'tilgan tashkiliyhuquqiy shakllardagi korxonalar haqidagi umumiy qoidalar, ularning vakolatlari, mulkiy munosabatlari, ustav kapitalining shakllanishi, moliyaxo'jalik faoliyati, bu faoliyat ustidan nazoratni tashkil qilish va shu kabi boshqa masala lar «Korxonalar to'g'risida»gi, «Aksiyadorlik jamiyatlari to'g'ri sida»gi, «Xo'jalik jamiyatlari va shirkatlari to'g'risida»gi, «Mulkchilik to'g'risida»gi O'zbekiston Respublikasi Qonunlari bilan belgi lab berilgan. • Davlat korxonalari mulki to'liq yoki qisman davlatga qarashli bo'lgan mustaqil xo'jalikmoliyaviy faoliyat yurituvchi korxona va tashkilotlar. Davlat mulkiga asoslangan korxona va tashkilotlarning quvidagi shakllari mavjud: budjet tashkilotlari; и lush i da davlatning ishtiroki bo'lgan aralash mulkka asoslangan korxonalar, to'liq davlat unitar korxonalari. • Aksiyadorlik jamiyati — ko'rsatilgan nominal qiymatiga teng aksiyalarning muayyan miqdoriga bo'lingan ustav fondiga ega bo'lgan hamda majburiyatlari bo'yicha faqat o'z molmulki bilan javobgar bo'ladigan jamiyatdir. Aksiyadorlik jamiyati ochiq va yopiq turda bo'lishi mumkin. • Qatnashchilari o'zlariga tegishli aksiyalarini o'zga aksiyador larning roziligisiz boshqa shaxslarga berishi mumkin bo'lgan aksiyadorlik jamiyati ochiq aksiyadorlik jamiyati deb hisoblanadi. Ochiq turdagi jamiyat o'zi chiqarayotgan aksiyalarga ochiq obuna o'tka zishga va qonun hujjatlarining talablarini hisobga olgan holda ularni erkin sotishga haqlidir. Ochiq turdagi jamiyat o'zi chiqarayotgan aksiyalarga yopiq obuna o'tkazishga haqli, jamiyat ustavida va qonun hujjatlarida yopiq obunani o'tkazish imkoniyati cheklab qo'yilgan • Mamlakat iqtisodiy taraqqiyotining hozirgi bosqichidagi mu him masalalardan bit! uning halqaro miqyosdagi raqobatbar doshligini va jahon xo'jaligi aloqalaridagi faol ishtirokini ta'ininlashdir. Bu masalaning ijobiy hal etilishi, awalo, bozor iqtisodiyo tining asosi boimish turli mulkka asoslangan korxonalar faolivai ining keng taraqqiyoti bilan bogiiq. Keyingi yillar taraqqiyoi ko'rsatkichlari shundan dalolat bermoqdaki, «2009yilda O'/lu kistonda yalpi ichki mahsulotning o'sishi 8,1 foizni tashkil etdi. Sanoni mahsulotlari ishlab chiqarish 9,0 foizga ko'paydi. qishloq xo'ja ligidagi o'sish 5,7 foizni tashkil etdi, chakana savdo aylanm.r i 16,6 foiz, aholiga puliik xizmat ko'rsatish 12,9 foizga oshdi». • Bunday natija erishishda hukumatimiz tomonidan tadbirkorlikni. ish lab chiqarishni va xizmatlar ko'rsatish sohalarini qo'llabquvval lash tadbirlarining amalga oshirilishi, ular faoliyatini ham hiic)ii qiy, ham iqtisodiy. ham moliyaviy jihatdan rag'batlantirish cho ralarining ko'rilishi muhim omil boiib xizmat qildi. • Tijorat asosida faoliyat yurituvchi korxonalar moliyasi. Biz yuqu ridagiparagrafda tijorat hisobi asosida faoliyat yurituvchi korxonalai moliyasiga to'xtalib, barcha moddiy ishlab chiqarish korxonalai i bozor iqtisodiyoti sharoitida tijorat hisobi asosida ish yuritadilai deb ta'kidlagan edik. • Tijorat hisobi — xo'jalik faoliyati davomida amalga oshirilgan xarajatlarni va faoliyat natijalarini pul shaklida solishtirishga asoslangan xo'jalikynritish usuli bo'lib, unmg maqsadi eng kamxaia jat qilib maksimum darajada foyda olish hisoblanadi. Tijorat hisobi tadbirkorlik faoliyatini davom ettirish va kengaytirish maqsadid.i so'zsiz foyda olish va yetarli rentabellik darajasiga erishishni nazar da tutadi. • Tijorat siri — korxona uchun o'zining raqobatchilari oldida us tunlikka erishish va maksimum foyda olish uchun xizmat qiladigan har qanday konfidensial boshqaruv, iqtisodiy, ishlab chiqarish ilmiytexnik, savdo, moliyaviy va boshqa turdagi axborot. • Tijorat hisobi asosida va tijorat sirining ta'siri sharoitida xo'jalik faoliyatini yuritish korxonalar moliyasini tashkil qilishga ham o'/ ta'sirini o'tkazadi. • Tijorat hisobi asosida ish yurituvchi korxonalar moliyasining o'ziga xos xususiyatlari quyidagi chizmada aks ettirilgan to'liq moliyaviy mustaqillikka egaligixo'jalik subyektlaridagi moliyaviy munosabatlarga davlatning ma'muriy usullar bilan aralashuviga yo'l qo'yilmasligisubyektlaming ish natijalari yuzasidan, o'z majburiyatlarini o'z vaqtida bajarish yuzasidan real iqtisodiy javobgarligisubyektlaming banklar, sug'urta kompaniyalari, dav lat bilan tijorat asoslarini mustahkamlashga qaratilgan munosabatlariga kirishishida teng huquqli hamkor sifatida o'z manfaatlarini ko'zlagan holda moliyaviy operatsiyalarda ishtirok etishi • Korxona moliyaviy resurslari. Ma'lumki, liar qanday xo'jalik yurituvchi subyekt raqobatbardoshligiga uning moliyaviy resurslari harakatini samarali boshqarish orqali erishiladi. Moliyaviy resurslar ning shakllanishi va ishlatilishi mexanizmi ularning mohiyatini tu shunib olishni, amaliyotda moliyaviy menejment uslublari va ko'rsatmalaridan, Moliyaviy resurslar kengaytirilgan takror ishlab chiqarish rh tiyojlarini moliyaviy ta'minlashga qaratilgan pul mablag'larin ing bn qismidir. • Korxonalar moliyasi tizimida tadbirkorlik kapitali degan In shuncha ham mavjud bo'lib, u korxona aylanmasiga solingan ushbu aylanmadan daromad keltiruvchi pul yoki «o'zo'/.id.ih o'suvchi qiymat»dir. • Shunday qilib, korxona moliyaviy menejmentida boshqan .i obyekti sifatida nafaqat moliyaviy resurslar, balki aylanma va ayl.m madan tashqari mablag'lar ham mavdonga chiqadi. Molivavi resurslarni tashkil etish ularni boshqarish samaradorligini oshiii Ji muammolari ichida belgilovchi o'rinni egallaydi. Moliyaviy resurslarni tashkil etishning asosiy tamoyillariga quyidi gilar kiradi: • - moliyaviy resurlar tarkibi va tuzilishi; • - moliyaviy resurslaming tashkil topish manbalari; • ~ moliyaviy resurslardan maqsadli foydalanish; • - moliyaviy resurslar saqlanishini ta'minlash. • Moliyaviy resurslar tarkibi va tuzilishi iqtisodiyotning tin 11 tarmoqlari va sohalari korxonalarida birbiridan farq qiladi. Shunt alohida ta'kidlash lozimki, moliyaviy resurslar ikki shaklda: fond lar tashkil etish orqali va fond tashkil etmasdan ishlatilishi mumkin Moliyaviy resurslar tashkil topishi va ishlatilishining birinchi shakh moliyaviy fondlar tashkil etilishining to'laligi, o'z vaqtidaligi v,i maqsadli ishlatilishini nazorat qilish nuqtayinazaridan qulavdii Ikkinchi shakl esa moliyaviy resurslaming muhim xususiyati bo'I mish harakatchanlikni ta'minlaydi. • Korxonalarda mahsulot (ish, xizmat) sotishdan tushumnim taqsimlanishida birlamchi moliyaviy resurslar (amortizatsiya fond i foyda va boshqalar) shakllanadi. Ijtimoiy ehtiyojlarni qondirish /a mrligi tufayli moliyaviy resurslar qayta taqsimlanadi: ularningma' lum qisnii budjet va budjetdan tashqari fondlarga ajratiladi. Umum davlat moliyaviy resurslari, o'z navbatida, qayta taqsimlanadi va ularning ma'lum qismi korxonalar ixtiyoriga kelib tushadi. • Bozor iqtisodiyoti sharoitida moliyaviy resurslaming saqlanishi va maqsadli ishlatilishini nazorat qilish muammosi mulk egalari manfaatlari himoya etilishini ta'minlash bilan bog'liq. Shu nuqtayi nazardan moliyaviy resurslarni tashkil etish korxonada moliyaviy menejmentning bosh masalalaridan biridir. • Bozor munosabatlarhimg taraqqiyoti sharoitida korxonalarning samarali faoliyatiga ularning ixtiyorida yetarli miqdordagi moliyaviy resurslarsiz erishib bo'lmaydi. Koixonalarda moliyaviy resurslaming vetarliligi uning hamkor sifatida mol yetkazib beruvcliilar bilan munosabatlarida to'lovga layoqatliligi garovi hamda xaridorlar ol dida majburiyatlarini o'z vaqtida bajarish, budjetga va budjetdan tashqari fondlarga to'lovlarning va kreditlaming o'z vaqtida qay tarilishini ta'minlash kafolatidir. • Darhaqiqat, moliyaviy resurslaming tashkil topish shakllari va usullari (daromadlar va tushumlar) ulardan foydalanish shakllari vausullari (pul mablag'lari fondlari) singari, korxona moliyaviy resurslari o'sishi uchun birxilda muhim ahamiyatga ega. Biroqpul mablag'lari fondlari korxona moliyaviy resurslarini ishlatishning yagona yo'nalishi emas. Ularning bir qismi mazkur fondlar doi raviy aylanishining uzluksizligini ta'minlashga xizmat qiladi. Bun dan tashqari, moliyaviy resurslar butunlay ishlatihnasligi yoki fondlar tashkil qilinmasdan ham ishlatilishi mumkin. Mahsulot yuklab jo'natish bo'yicha sotish operatsiyasini buxgalteriya hisobida aks ettiruvchi korxonalar moliyaviy resurslaming muhim manbayi bo'lgan foydaga ega bo'lishlari mumkin, biroq bu hali korxonaning budjetga, budjetdan tashqari fondlarga, mol yetkazib beruv chilarga to'lovlarining o'z vaqtida o'tkazilishini kafolatlamaydi. • Shu jumladan moliyaviy tahlil, prognozlar tu zish va rejaJashtirish kabi vositalardan fovdalanishni talab etadi. Shu jihatdan qaraganda, korxonalar moliyaviy resurslari mohiyatini o'rganish va ularning yanada samaraliroq harakatini tashkil etish yo'llarini qidirib topish xo'jalik amaliyoti nazariyasi uchun dol zarb ahamiyatga ega. • «Moliyaviy resurslar» tushunchasini talqin etishda uning ichki mohiyatini, korxona mablag'lari doiraviy aylanishi jarayonidagi ahamiyatini hamda unga xos fuuksiyalarni ajratib ko'rsatish lozim. • Korxona moliyaviy resurslari — kengaytirilgan takror ishlab chiqarish yuzasidan xarajatlarni amalga oshirishga, moliyakredit tizimi oldidagi majburiyatlarni bajarishga hamda xodimlarni moddiy rag'batlantirishga qaratilgan pill daromadlari vajatng'armalaridir. Download 1 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|