Kreditlash tamoyillari va ularning kreditlash jarayonidagi o’rni Reja: Kirish

3. Kreditlash ob’ekti, sub’ekti va ssuda schyotlarining turlari.
Kreditning mohiyatini yanada aniqlashtirish uchun uning tarkibini, harakat bosqichlarini, iqtisodiy kategoriya sifatidagi muhim belgilarini va ijtimoiy - iqtisodiy xarakteristikasini ko‘rib chiqamiz. Kreditning mohiyatini tushunish uchun avvalom bor, uning tarkibi nimadan iborat ekanligini tushunib olish zarur. Kredit munosabat bo‘lishi uchun uning zarur elementlari - kreditning ob’ekti va sub’ekti bo‘lishi zarur.
Kredit munosabatlarida sub’ektlar ikki xil bo‘ladi:

1. 
   Kreditor (qarz beruvchi)
   
2. 
   Qarz oluvchi
   

Bundan tashqari kredit munosabatlari tarkibining elementi sifatida kreditning ob’ekti yuzaga keladi.

Kredit munosabatlarining ob’ektlari va sub’ektlari.

Kredit ob’ekti - bu (kreditor) qarz beruvchidan qarz oluvchiga beriladigan va qarz oluvchidan kreditor (qarz beruvchi)ga qaytib beriladigan qiymatdir.
Bunda qarzga berilgan mablag‘ o‘z qiymatini saqlab qolishliligi kreditning asosiy sifati hisoblanadi.
Kredit sub’ektlari har xil, bularga korxona, firma, tashkilot, davlat va turli toifadagi aholi kiradi.
Kreditning ob’ekti har qanday pul emas, balki faqat vaqtincha bo‘sh turgan, egasi tomonidan ishlatilmay va qarzga berilishi mumkin bo‘lgan puldir.
Bo‘sh pul uch xil bo‘ladi:

• 
  tadbirkorlar yoki katta puldorlar qo‘lidagi pul, ya’ni pul kapitali;
  
• 
  aholi qo‘lidagi pul - ertami-kech ehtiyojni qondirish uchun to‘plangan pul, egasi qo‘lida kapital emas, balki iste’molini qondirish vositasi;
  
• 
  davlat ixtiyoridagi pul. Bu ham pul kapitali (davlat korxonasi uchun), ham umumiy iste’mol pulidir.
  

Aytilgan turdagi bo‘sh pullar ssuda (qarz) fondini tashkil etadi va uning yuzaga kelishi ob’ektiv tarzda muqarrardir. Qarzga berilgan pul, ya’ni kredit harakatini quyidagicha ifodalash mumkin:
Shu tarzda bo‘sh pullar kreditning asosiy sharti-qarz uchun haq to‘lashni ta’minlaydi. Bu haq qarz qilingan summaga nisbatan foiz hisobida olinganidan u qarz protsenti deb yuritiladi. Qarz protsenti pul bozorida amal qiladi.
Kredit tarkibi uning elementlari birligini ifodalaydi.
Kreditning harakat boskichlari ham uni muhim belgisi hisoblanadi. Qarzga beriluvchi qiymat harakatini quyidagi sxemada ifodalash mumkin:

B_k - O_kz - I_k ... V_r ... Q_k - F_ks

B_k - kreditning berilishi

O_kz- kreditni qarz oluvchi tomonidan uning vaqtinchalik ehtiyojlarini qondirish uchun olinishi
I_k - kreditni ishlatilishi qarz oluvchining kreditni nima maqsadda olganligi bilan uzviy bog‘liq bo‘ladi.
V_r - qarz oluvchining xo‘jaligida qarzga olingan qiymatni aylanma oboroti tugallanishini resurslarning oborotdan chiqarilishi ifodalaydi.
Q_k - kreditni qaytarish
F_ks - vaqtinchalik berilgan qiymatni kreditor qo‘liga qaytib kelishi (% bilan)
Kreditning mohiyatini uning asosi malum vaqtdan keyin qaytarib beruvchanlik sharti va foiz bilan qaytarishi sharti yanada kengroq ochib beradi. Bu har ikkala shartdan tashqari kreditning iqtisodiy kategoriya sifatida harakat qilishini asoslash uchun iqtisodiy munosabatlarning chuqur ijtimoiy - iqtisodiy belgilarini hisobga olish zarur.
Kredit mohiyatining tahlili uzluksiz jarayon. Bunda tahlil jarayonida yangidan yangi belgilar, xususiyatlar yuzaga chiqishi mumkin.
Har qanday iqtisodiy kategoriya o‘zining funksiyalariga ega bo‘lgani kabi kredit ham o‘zining bir qator funksiyalariga ega. Ijtimoiy iqtisodiy tizimda kreditning o‘rni va roli u bajarayotgan funksiyalari bilan aniqlanadi. Kreditning funksiyasi - bu kreditning iqtisodiyotda faoliyatining konkret ravishda namoyon bo‘lishidir.
O‘zbekiston Respublikasining «Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida»gi qonunning 28 va 34 - moddalariga muvofiq korxonalarni, tashkilotlarni, muassasalarni, xususan kichik, o‘rta biznes faoliyati bilan shug‘ullanuvchi tadbirkorlarni kreditlash tijorat banklarining asosiy vazifalaridan biri bo‘lib hisoblanadi.
Kredit berish (olish) «O‘zbekiston Respublikasi banklarida kredit hujjatlarini yuritish tartibidagi nizom»ga muvofiq amalga oshiriladi. Ushbu nizom banklar tomonidan beriladigan barcha kreditlarga, shuningdek, unga ochilayotgan kredit liniyalariga nisbatan qo‘llaniladi. Bank kreditlarni o‘zining ichki kredit siyosatiga va kredit operatsiyalarini yuritishning umumiy shartlariga muvofiq ravishda beradi.
Kreditlar yuridik shaxs huquqlariga, o‘z sarmoyasi va mustaqil balansiga ega bo‘lgan, O‘zbekiston Respublikasining «Korxonalar to‘g‘risida»gi qonuni tatbiq etiladigan mustaqil xo‘jalik yurituvchi sub’ekt hisoblanadigan korxonalarga taqdim etiladi. Zarar ko‘rib ishlaydigan, nolikvid balansga ega bo‘lgan xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarga kredit berilmaydi, ilgari berilgan ssudalar esa belgilangan tartibda muddatidan oldin undirish uchun da’voga beriladi.
Kredit olish uchun korxona yoki tashkilot o‘ziga xizmat ko‘rsatuvchi bankka quyidagi hujjatlarni taqdim etadi:

• 
  kredit olish uchun ariza;
  
• 
  korxonaning moliyaviy ahvolini aniqlash uchun oxirgi hisobot davri uchun buxgalteriya balansi;
  
• 
  biznes-reja;
  
• 
  foyda va zararlar to‘g‘risida hisobot;
  
• 
  oborot mablag‘larining aylanuvchanligi hisob-kitobi;
  
• 
  boshqa kreditorlardan qarzga mablag‘lar olingani va boshqa banklarda erkin mablag‘lari borligi to‘g‘risida ma’lumotnoma.
  

Bu hujjatlar sinchiklab o‘rganilgach, bank xodimi xulosani rasmiylashtiradi, so‘ngra u ilova qilingan hujjatlar bilan birga ko‘rib chiqish uchun kredit qo‘mitasiga yuboriladi. Kredit qo‘mitasi o‘z vakolatlaridan kelib chiqib, uch kun mobaynida tegishli qaror qabul qiladi.
Kredit qo‘mitasining ijobiy qaroridan keyin kredit shartnomasi tuziladi. Unda quyidagilar ko‘zda tutiladi:

• 
  kredit maqsadi va summasi;
  
• 
  kreditni berish tartibi va shakli, kredit liniyasi miqdori va haqiqatdagi qarzidan kelib chiqib belgilangan uzish muddatlari;
  
• 
  foiz stavkalari miqdori, ularni hisoblab yozish va to‘lash tartibi;
  
• 
  kreditni berish uchun zarur ma’lumotlar, hisob-kitoblar va boshqa hujjatlarning ro‘yxati va ularning davriyligi;
  
• 
  buxgalteriya va ombor hisobi, kreditdan maqsadli foydalanish, qaytarishni ta’minlash holatini joyning o‘zida har chorakda tekshirish va boshqa masalalar.
  

Tashkilotga kredit berish alohida hisob varag‘idan «kredit liniyasini ochib» yoki «kredit liniyasini ochmasdan» amalga oshirilishi mumkin.
«Ochiq kredit liniyasi» bilan ssuda berish bankning kafolat majburiyati bilan rasmiylashtiriladi. Bu bilan bank o‘z zimmasiga, o‘zining bog‘lanish hisob varag‘i holatidan qat’i nazar, kredit shartnomasi bilan belgilangan kredit miqdori, kredit berish muddati va limiti doirasida korxona yoki tashkilotga kreditni to‘siqsiz berish kafolatlangan majburiyat oladi.
Bankning kafolat majburiyati ikki nusxada tuziladi, ularning bittasi kredit xodimi farmoyishiga binoan balansdan tashqari 9925 - hisob varaqda hisobga olish uchun buxgalteriyaga beriladi, ikkinchisi mijozning yig‘majildida saqlanadi.
«Ochiq kredit liniyasi» bilan kreditga ega bo‘lgan ehtiyoj:

• 
  kreditdan foydalanish va uni uzish davriyligi;
  
• 
  moddiy boyliklarni etkazib berish to‘g‘risida mol etkazib beruvchilar va xaridorlar bilan tuzilgan shartnomalar tahlili asosida belgilanadi.
  

«Ochiq kredit liniyasi» bilan kreditlash limiti har chorakda, tovar zaxiralarining haqiqatdagi o‘rtacha qoldiqlari, yuklab jo‘natilgan tovarlar (amalga oshirishning bir oylik muddati doirasida) avvalgi chorak uchun tovar operatsiyalari bo‘yicha kreditorlik qarzidan kelib chiqib belgilanadi. Berilgan kreditlar muddati majburiyatlar bilan rasmiylashtiriladi. Ular balansdan tashqari 9921 - hisob varaq bo‘yicha kirim qilinadi.
Kreditning shakllari va turlari, ularning tavsifi
Kreditga bo‘lgan talab qaysi usulda va muddatda, kim tomondan qondirilishiga va qarz oluvchilarga taklif qilinishiga qarab, kredit bir necha tur va shakllarga bo‘linadi.
Uzoq davrlardan buyon kreditning quyidagi turlari qo‘llanilib kelinmoqda.

1. 
   Qisqa muddatli kreditlash;
   
2. 
   Uzoq muddatli kreditlash.
   

Qisqa muddatli kreditlashda kreditlar bir necha oylardan bir yilgacha bo‘lgan muddatga beriladi. Bu turdagi kreditlar ishlab chiqarish aylanma fondlari va muomala fondlarining doiraviy aylanishining uzluksizligini ta’minlaydi.Bizga malumki, aylanma fondlarning doiraviy aylanishi deyarli barcha ijtimoiy ishlab chiqarish sohalarida bir yil va undan kamroq vaqt davom qiladi. Bir yil fondlar aylanishining tabiiy o‘lchovi sifatida xizmat tiladi. SHuning uchun ham bir yil qisqa va uzoq muddatli kreditlashning chegarasi bo‘lib xizmat qiladi. Qisqa muddatli kreditlar o‘z tabiatiga qarab quyidagi turlarga bo‘linadi:

1.