Kreditning mohiyati, zururiyati, funksiyalari va uning bozor iqtisodiyotidagi o`rni

Ba`zi davlatlarning kredit tizimi
Xar bir mamlakatning kredit tizimi Markaziy va tijorat banklari, nobank va boshka tashkilotlarni uz ichiga oladi. Jumladan, Shvetsariyada Davlat banki 40 ga yakin tijorat banklari faoliyatini nazorat kiladi, AKSH da 13 mingga yakin tijorat banklari mavjud. Shvetsariyada xar 10 ming axoliga bittadan moliya muassasalari tugri keladi. Rossiyada 1995 yil boshiga Markaziy bank litsenziyasiga ega bulgan 2486 tijorat banki mavjud.
Buyuk Britaniya bank tizimi eng kadimiylardan xisoblanadi Buyuk Britaniya bank tizimi ikki darajada:
-Yukori darajada-Markaziy bank;
-Kuyi darajada- boshka tijorat banklari faoliyat ko`rsatadi.
Buyuk Britaniya Markaziy banki 1694 yilda tashkil etilgan va uning asosiy maksadi kirolga karz berish xisoblanadi. Angliya bank tizimi 1946 yilda markazlashtirilgan.
Buyuk Britaniya tijorat banklari depozit banklari xisoblanib ular bank tizimini asosini tashkil etadi.
Urushdan keyingi yillarda malakat tijorat banklari tomonidan urta va uzok muddlatli kredit berish kengaydi. Ularning muddati 2-7, bazan 20 yilgacha bulgan davrni tashkil etadi.
Barcha mamlakatlardagidek Buyuk Britaniyada xam kreditlash tizimida mijozning kreditga layokatligini baxolash muxim xisoblanadi.
Angliya banklarida mijozning kreditga layokatligini baxolahshda savollar varagi mavjud bulib unga javoblar bankga kredit berish qarorini kabul kilishga imkoniyat beradi.
Jumladan, ushbu savollar varagida kuprok kuyidagilarga etibor karatilgan:

1. 
   1. Kreditning maksadi, konuniyligi, bank kredit siyosatiga tugri kelishi:
   
2. 
   2. Kredit summasini xisoblashdagi aniklik, tasdiklovchi xujjat, suralgan summani yetarli, kam yoki kupligi;
   
3. 
   Kreditning kaytarilishi muddati va manbasi;
   
4. 
   Kreditlanayotganit loyixaning realligi- zarurligi, texnik- iktisodiy asoslanganligi, uning xisobvaragi va balansini baxolanganligi;
   
5. 
   5. Xatarlar- bank va kompaniya uchun xatarlar manbalarini mujassamlanganligi, uni oldini olish choralari;
   
6. 
   6.Taminlanganlik- taminlashni mavjudligi, garov kiymati, uning sugurtanganligi va boshkalar.
   
7. 
   7. Foydalilik - shartnomada daromadni xarajatlarni koplashi.
   
8. 
   Kredit berishni xal kilishda nemis banklarni kuyidagi muommalalar kiziktiradi:
   
9. 
   Tadbirkorning shaxsiy xarakteri-xulki, kiligi, odati, odillik dakrajasi, oilaviy xolati, yoshi, mansabi, xobbisi va boshkalar.
   
10. 
    Malumoti-diplom nusxasi malakasi, iktisodga kizikishi, rejalashtirish kobiliyati, xatarga kul urushi;
    
11. 
    Texnik bilim saviyasi maxsus bilim yurti, tajribasi, ishga ixtisoslashuvi;
    
12. 
    Jismoniy xolati-sogligi xolati, sport bilan shugullanishi.
    

Mulki- jaxsiy mulki, kuchmas mulkga egalik kilishi, daromad manbalari, karzlari, solik majburiyatlari, oila azolarning mulkiy xolati, musobakalardagi ishtiroki.
Ushbu savollarga javoblar bank bulimida suxbat, telefon yoki anketa tuldirish orkali aniklanishi mumkin.
Nemis banklarida mijozning tulovga layokatligini baxolashda arizaning «oylik daromad xisobi» bulimi asosiy urinni egallaydi:

3. 
   А. Oylik daromad.
   
4. 
   1. Solikdan tashkari maosh
   
5. 
   2. Bolalar uchun olinadigan nafakalar.
   
6. 
   3. Pensiya
   
7. 
   4. Omonatlar va kimmatli kogozlar buyicha foizlar.
   
8. 
   5. Boshka daromadlar.
   
9. 
   Daromadlarning jami
   
10. 
    B. Oylik xarajatlar.
    
11. 
    1. Joriy xarajatlar.
    
12. 
    2. Sugurta badallari.
    
13. 
    3. Oldingi kredit uchun tulovlar.
    
14. 
    4.Kvartira tulovlari.
    
15. 
    Boshqa xarajatlar.
    

Xarajatlarning jami
Germaniyada kredit shartnomasini tipik shakli kuyidagi kursatkichlarga ega:
- tomonlarning tulik nomi va manzillari
- olingan va olinayotgan kreditlar tugrisida tulik malumotlar:
- yangi kreditning maksadi:
- yangi kreditning shartlari
-kredit uchun xisoblangan va undiriladigan foiz summalarini xisoblash tartibi
- kredit kaytarilishining kafolati
- boshka shartlar
- masul shaxslarning imzolari va ularning tegishli muxrlar bilan tasdiklanganligi
Germaniyada bank va mijoz urtasidagi kredit shartnomasi kuyidagi 3 boskichda tuziladi:
- mijoz tomonidan kredit shartnomasi tarkibini shakllantirishi;
- shartnomani bank tomonidan kurib chikilishi va xulosa berilishi;
- kredit shartnomasini imzolash
Tarixiy malumotlarga kura bank tizimi buyicha ayrim tushuncha va terminlar dastlab Italiyada paydo bulgan. Jumladan,XVI asrda Flarensiya va Vinetsiyada dastlabki kichik xajmdagi Jiro – banklar tashkil etilgan .
Italiyaning zamonaviy bank tizimining xususiyatlari bulib, birinchidan, bank tizimida davlat sektori katnashishining sezilarli ulushga egaligi va ikkinchidan, banklar va boshka kredit muassasalarini kiska muddatli, urta muddatli va uzok muddatli kreditlash institutlariga bulinishi.
Kiska muddatli kreditlash institutlari kuyidagi guruxlarga bulinadi:
1. Davlat kredit muassasalari – yirik firmalarni kreditlovchi tijorat banklari.
2. Bank operatsialarini keng xajmda amalga oshiruvchi milliy kizikishlar banklari.
3. Kup mikdordagi bulimlarga ega va urta xamda kichik tadbirkorlarga, xususiy mijozlarga xizmat kursativchi tijorat banklari.
4. Anik xudud chegaralari bilan cheklangan va faoliyati xususiy mijozlar bilan boglik omonat kassalari.
5. Sanoat va kishlok xujalik ishlab chikarishi urta yoki kichik korxonalarni moliyalashtirishga muljallangan xalk yoki kooperativ banklar.
6. Korxonalarga asosan investitsion zayomlar beruvchi maxsuslashtirilgan kredit institutlari.
Urta va uzok muddatli kreditlash uchun tor mutaxasislik ( sanoat, kishlok xujaligi, ipotek kreditlash, urta va kichik tadbirkorlarni kreditlash) xarakterli. Buni kuprok, kredit muddati belgilaydi. Bu institutlarning kupchiligi davlatniki yoki kisman davlatniki.
Italiyada kredit tizimining yukori organi bulib 1947 yilda tashkil kilingan davlat instituti – kreditlar va omonatlar buyicha vazirliklararo kumita xisoblanadi.
Italiya tijorat banklari asosan kiska muddatli kreditlash institutlari guruxiga kiradi. Konun talablaridan kelib chikib ular 18 oydan ortik muddatga kreditlash xukukiga ega emas. Ammo uzok va urta muddatli kreditlash banklari kumagida tegishli konunlarni chetlab utish xollari uchraydi va banklar ba`zan xar kanday muddatga kredit berishadi. Shu xolatdan kelib chikib banklar 1936 yildan ularni maxsuslashtirishga xarakat kilgan bulsada , tijorat banklarining faoliyati universal xarakterga ega.


Xulosa.

Biz rus lug’atida qabul qilingan «Risk»-so’zini «tavakkalchilik» deb tarjima qildik. Bu terminga yana ekvivalent o’zbek tilida «qaltislik» va «risk»ning o’zini ishlatish kerak degan fikrlar bor. Chunki «Tavakkalchilik» so’zi «Risk»ni to’la mazmunini o’zbek tilida ifodalay olmaydi. Kelajak o’zbek tilida qaysi so’zni tanlashni ko’rsatib berar. «Vaziyat» tushunchasi u yoki bu faoliyat uchun imkoniyat yaratuvchi turli holat va shart-sharoitlar jamlamasining birikuvi deb tarif berish mumkin. Bunday holda vaziyat mazkur faoliyatini amalga oshirish uchun imkoniyat yaratish yoki unga to’sqinlik qilishi mumkin.

Shuni qayd etish lozim-ki, tavakkalchilik vaziyati sifat jihatdan noaniqlik (mavhumlik) vaziyatidan keskin farq qiladi.
Noaniqlik vaziyati-amalda o’rnatish imkoni bo’lmagan hodisa va qarorlar natijalarini hosil bo’lish ehtimoliyatidir.
Shunday qilib, tavakkalchilik vaziyatini aniqlanishi mumkin bo’lgan va amalga oshuvchi hodisalar ehtimoliyatidagi noaniqliklar xilma-xilligi deb tarif berish mumkin.
Ya’ni bu holda taxminan sheriklarning ishlab chiqarishdagi hamkorligidagi faoliyati, raqiblarni qarshi harakati, iqtisodiyot taraqqiyotiga tabiiy muhitning ta’siri, ishlab chiqarishga ilmiy texnik yutuqlarni joriy etish natijasida paydo bo’luvchi hodisalar ehtimolini ob’ektiv baholash imkoniyati mavjud bo’ladi.
Tavakkalchiliik vaziyatlardan «chiqish uchun», sub’ekt tanlov o’tkazadi va uni amalga oshirishga harakat qiladi. Tavakkalchilik tushunchasini anglash aynan shu jarayonda o’z ifodasini topadi. Sub’ektning faoliyat rejasi esa bu jarayon tavakkalchilik tushunchasini anglashda o’z ifodasini topadi. Amalga oshirishga harakat qilish uchun qaror tanlovi bosqichida bo’lganidek, amalga oshirish bosqichida ham mavjud bo’ladi.

Foydalanilgan adabiyotlar:

1.