Kórkem modellestiriw hám dizayın
Download 125.5 Kb.
|
Atabek
|
Tema: Kórkem modellestiriw hám dizayın Reje: Kirirsiw. Tiykarǵı bólim Kórkem modellestiriw processi Modellestiriw basqishlari Dizayın haqqinda maǵlumat Dizayınnıń klassik turleri Dizayınnıń jańa túrleri Juwmaqlaw Paydalanılǵan ádebiyatlar Kirisiw
Sonida eslep ótiwimiz kerek, sol zamannıń kózge kóringen hám óz iskerligi menen kórkem modellestiriwdi dunyaǵa tanitqan Arxitektorlar, suwretshiler istegen ustaxanalardıń shólkemlestiriliwi puxaralar urıwı tamamlanıwı, yaǵniy mámleketimizdiń awır dáwirlerine duris keledi. Kórkem modellestiriw boyınsha áwmetli baslanǵan ullı watan urısı jıllarında toqtatılǵan edi hám urıstan keyin qaytadan tiklenedi. 1962 jılda bolsa ministirler kabinetiniń arnawlı qararı menen mámlekette texnika estetikasi hám arnawlı kórkem-modellestiriww byurolari boyınsha ilimiy izzertlewler shólkemleri dizimi payda etildi. Keyinshelik dizayın tarawı aldında jánede áhmiyetlirek wazıypalar qoyıldı. Búgingi kúnde sipat estetik kórsetkishleri tek mádeniy buyımlarǵa salıstırǵanda , balkim hár tárepleme baxa beriwde qollanılatuǵın mashinalar, ólshew ásbaplari, túrli úskenelerge salıstirǵanda da tap usınday dárejede ulken áhmiyet berilmekte. Kórkem modellestiriwge házirde tek sanaat ónimleri sırtqı kórinisi menen islew dep qaraydi. Bul uliwma alǵanda natuwrı. Stanok yaki ólshew ásbabi anıq hám quramalı kompleks hámde mexanik tárizde forma hám duziliske bólinedi. Dizaynerler jumıs alıp baratuǵın shólkemlerde jiynalǵan tájiriybeler sonı kórsetedi, sanaat ónimlerin modellestiriwde duziwshi, texnolog hám dizaynerler jaqin ijadkarliq sheriklikte islegen waqtında ǵana hár bir qániyge basqasınıń waziypası hám áhmiyetin duris tusinip alǵanda ǵana haqıqıy jaqsı nátijelerdi beredi. Forma hám mazmun wazıypa baylanısı anıq kóriniwi haqqındaǵı dizayınnıń bas máselesi duzilis kóz qarasınıń qatar tiykarǵı klass hám tusinikler mánisin túsinip alıwın talap etip, texnikada sol tarawdaǵı iskerlik jónelisiniń ózin anıqlaydı. Ayırım izzertlewshiler----úskeneler, mashina hám ólshew ásbaplari, ıdıs-tabaqlar sulıwlıǵı haqqında aytıladı da, biraq, sanaat hám texnikada gozzallıq kórinislweri arasındaǵı bólek parqın kórmeydi. Sonıń ushında shiraylı úskene, televizor, ekskavator yaki órim kombayin haqqındaǵı pikirler ayırım waqıtları háykelshilik yaki sańat asarı analizin esletedi. Bunıń tiykarǵı sebebi, texnikaniń ózin bilmeslik boliwı múmkin. XIX asir arxitektorlarinıń kóz-qarası boyınsha belgili frantsuz arxitektori Viosle le Dyuk formanı bilmewi hám baha beriwge óz múnásebetin tómendegishe bildiredi: << sóz benen tusintirip bolmaytuǵın forma esh waqıt gozal bolalmaydı >> . Sanaat ónimin bahalaw imkaniyatın kórip shıǵıw , analiz etiw múmkin bolǵan forma hám waziypa, forma hám duzilis, forma hám material arasında baylanıs barlıǵınan, forma ónim tayarlaw procesine baylanıslı bolǵanlıǵı ushında júda uyǵınlıq tiykarında jatırǵan tiriklik nızamlıqlarınan ibarat. Biraq gap tek baxalaw emes, bul maseleniń tiykarǵı mazmunı bar ekenligin tusintiriwimizdi formalandırıw, payda kóriw, taraw gozzlıǵına bolǵan múnásebetimizdi aldınnan belgilew bolıp tabıladı. Formanıń kóp obektiv sharayatlarǵa qaramlılıǵı, barlıq baylanıslar áhmiyetli ekenligine isenim kımil bolıwı ushın dizaynerler jańa ónimdi payda etiw waqtında forma qaramlılıqtı korsetedi. Ashinarlısı ayırım kórkem modellestiriwde batis dizayını úlgilerine erisken jaǵdayları kózge taslanadı, bul jaǵdaylarda biz ámelde hám ashiq hám jasirin tárizde onimdi paydalanıw waqtında, álbette, belgili bolatuǵın hám tiyisli bahasında óz kórinisin tapqan hujjetli kórinislerine dus kelemiz. Tájiriybe usını kórsetedi, ónimniń texnikaliq tárepine jeterli hmiyet berilmesten, Modellestiriwden shette qalǵan kórkem—modellestiriw jumısları ómirden uzilip qalǵan model bolıp qaladı hám olardı islep shiǵarıwǵa tarta biliw nátije bermeydi. Tuwisqan mámleketlerde hám kórkem modellestiriw rawajlanıwına úlken itibar beriledi. Ol jerde forma menen wazıwpa baylanislarin kórkem modellestiriwde qollaw tuwrisinda jaqın waqıtlarǵa shekem tartis bolip kelmekte. Ol jerde de dizyında gozzallıq kórinisleri ózine tánliligi materialistlik jandasiw jeńiske eristi, mánisi tómendegishe: gozzallıqti shetten alıp kelip tayın texnik dúziliske jabıstırıp bolmaydı. Dizayınnıń ayirim izzertlewshileri, islep shıǵarıw texnologiyası tásiri artıp baratirǵanlıǵın aytıp ótedi. Barlıq zamanlarda ónim tayarrlaw usılları onıń sirtqı kóriniside óz ornın tapqan bolsada házirgi zaman sharatyatında bul tásir ósip barmaqta. Bul birinshi gezekte, tayarlanıwı bir qansha jeńıl bolǵan materiallar qollanılıwı menen, soniń menen, islew beriwdiń kemshiliksiz proceslerin (plastmassani vakuum menen biriktiriw, eritiletuǵın úlgi boyınsha buyımlar quyıw) belgili etiliwi menen tusindiriledi. Solay etip, formalar, model mazmuni, texnologiya ilǵarlıǵı menen aldınnan belgilenedi. Tek sol tiykarda dizayner haqiyqiy garmoniyalı forma jaratiwi múmkin, biraq bul ushin ol tek forma emes, balkim ulıwma ónim ústinde jumıs alıp barıwda qatnasıwı múmkin. Ónim formasi eki túrli qatnas, payda beretuǵın ánimler gozzallıǵı mazmunı jaǵınan túrli baha beriw múmkinligin kórip turamız. Bul tartislardiń baslanıwı falsafada materialistlik hám idealistlik eski baǵdarlar gúresin bayanlaydı hám eski zamanlarǵa barıp taqaladı. Mámleketimiz texnikaliq estetikasiniń tiykarǵı kosseciyasi sonnan ibarat texnikada jalǵan ulıwma gozzallıq joq hám bolıwıda múmkin emes. Bul texnika rawaji dep atalǵan quramali kóp rejeli hadisedur. 1.1 Kórkem modellestiriw procesi. Házirgi waqıtta kórkem modellestiriw tarawında islep atırǵan alım, suwretshi, texnolog hám basqa qánigelikler arasında bul atamalar hám olardıń mazmunın anıqlawda qarama—qarsı pikirler bar. Dizayner iskerliginde túrli jónelisler bar bolıp olardan kóbirek tómendegiler kóp tarqalǵan: ásbapsazlıq, mashinasazlıq, transport quralları jeńil sanaat ónimi, ásbaplar sanaati, siziqlar menen suwret salıw hám taǵı basqa. Sanaat islep shiǵariw ónimi hám texnik dizimler kófrkem modellestiriw procesi joqari dárejede quramalidur. Ámeliy tárepten bul proces kóbinese arxitektorliq shólkemlestiriwge teń keledi. Arasında bolsa onnanda quramalıraq. Sanaat sańati ataması menen bir qatarda ingliz atamasi dizayın (inglizshe desing niyet, molshel, model ) keń tarqalǵan, ol suwretshi modellestiriwshiniń dizayınniń doretiwshiligi, miynettiń usilları hám nátiyjelerin islep shiǵariwǵa talqilaw shárt sharayatların óz ishine aladi. Dizayınniń maqseti jámiyet mápleri, isletiw qolayliǵı, gozzllıq talaplarına juwap beretuǵın ónimniń jańa turlerin jaratıw. Joqaridaǵılardan sol nárse málim, sanaat sańati hám dizayın atamaları belgili dárejede hár túrli mánige iye bolip, olardıń ekewide toliq túrde haqlı. Texnikalıq estetika óziniń ámeliy tiykarina iye, jańa jámiyet estetikasiniń ulıwma táreplerine tayanadı. Sonıń menen, texnika, ruxshinaslıq, fizikaliq, tazalıq hám basqa pánlerdiń jeńislerinende paydalanıladı. Kórkem modellestiriw ataması kemshiliksiz emesligine qaramastan, qabıl qilindi hám hámme oǵan beyimlesip ketti. Biraq tábiyat nizamlıqlarınan kelip shiǵatuǵın tárepleri hám tirilik nizamlıqları bar, olar texnik hám kórkem—dóretiwshiliktiń eń túrli tarawları ushın, sol menen birge dizayın ushın da belgili dárejede birdey. Endi kórkem modellestiriwde sol táreplerin kórip shıǵamız. Moskva Joqari Kórkem Oqıw jurtı alımları sanaat islep shıǵariwı buyimların modellestiriwdiń úsh tiykarǵı tárepin islep shiqqan. Mápdarlıq jumısqa beyimlilik modellestiriw –texnolog, ekanomikalıq máseleler birlespesi, bir waqitta sheshim tabıw. Átirap—ortalıq hám anıq shárt sharayatların esapqa alıp. Forma hám mazmun birligi (janliliq). Birinshi tárepke tiyisli basqa máseleler ózine boysindirıp alǵan hal etiwshi másele. Mápi hám jumısqa tiyislilik máselesi bolıp esaplanadı. Haqiyqattan buyimları, ásbaplar, islep shiǵariw úskeneleri jumisqa jaramlilıǵı áhmiyeti dálildi talap etpeydi. Arxitektura áámeliy sańat hóm dizayın sańatinıń boshkka túrlerine qaraǵanda finanslıq islep shiǵarıwǵa jaqın turadı. Olar insanǵa hám onıń kúndelik turmısqa zárúr bolǵan kópǵana buyımlardı tekǵana paydalı sıpatlarǵa iye bońǵan, balkim kórkem qiymatına iye boıǵan insan sezimine tásir etetuǵın ónimlerge aylantırıladı. Forma hám mazmun birligi (obrazlılıq) . Kórkem modellestiriwde tárep kórkem estetik, ideya kóz-qarasinan eń quramalı hám májburiyatli bolıp esaplanadı. Belgili, ásirler dawamında túrli imaratlardıń forması olardıń mazmunına mas tárizde óz kórinisin tapqan. Tariyxıy proceste arxitektura túrleri ilim, texnika, sańat, insanlar turmısı socialliq sharayatlarınıń joqarı rawajlanıwı menen birge ózgerip kelgen. Mápdarlıq sanaatında bul forma hám kórinisler, ásirese jańa buyımlar hám modeller, jámiyet islep shiǵarıw kúshleri rawajlanıwında jańa ekanomikalıq, shárt-sharayatlar payda bolǵan waqıtta júzege keledi. Dizayında túrli imarat hám buyımlar kórinisi tiykarǵı tárepler, sonıń menen, forma hám mazmun birligi táreplerin esapqa alǵan halda dóretiwshilik procesinde formalanadı. Texnik modeller jasaw tarawındaǵı jańa estetik joldıń burılıwı hám jónelislerin tek dizayner seze aladı. Mólsherlengen tańlaw, jańa buyımnıń maqul dep tabılıwı, qarıydardıń jaqsı dep biliwi esaplanadı. Onı aldınnan biliw ushın ayrıqsha qabilet talap etiledi. Buyımniń forması, reńı, keńisliktegi dúzilisi boladı hám biz joqarıda aytıp ótkenimizdey, ol súwretlew óneriniń reńli súwretleniw, háykelshilik, arxitektorshılıqtıń ayırım formalı sıpatlarına iye boladi. Bul buyım estetik mánisin jaratıwshısıdur. Jumıslardıń tayarlıq basqıshı eki quramlıq bólimge bólip shıǵıwǵa boladı, modellestiriwge tiyisli dáslepki tapsırmanı úyrenip shıǵıw hám model mazmunı menen tereń tanısıp shıǵıw. Bul úyrenis tómendegilerdi kózde tutadı: belgilengen shártler tiykarında maqset hám wazıypalardı anıqlaw: bolajaq ónim ( yaki ortalıq) ólshemlerin, olardıń tiykarǵı túsiniklerin ózlestiriw zárúr xizmetke tiyisli baylanıslardı ashıp taslaw, arnawlı ádebiyatlardı kórip shıǵıw, úyreniw, model quramı menen tanısıw, baqlaw jumısınıń muddetleri, modeldi tapsırıwdıń eń aqırǵı waqıtın anıqlaw. Jumıs, háreket analizi birinshi dárejeli áhmiyetke iye, buyım qanday háreket qılıp atır yaki háreket etiw kerekligin onıń qásiyetlerin, olardan paydalanıw tájiriybesin hám qaysı ámeliy wazıypalardı sheshiw kerekligin kórsetip otiliwi kerek. Analok ( uqsas, uqsaslıq ) yaki protatipti (tımsal) kórkem modellestiriwshi kózqarasınan analiz etiw ayrıqsha áhmiyetke iye: eger sol analiz ámelge asırılsa, modellestiriw hám tımsal tiykarında alıp barıladı. Bul jerde ónermentshilik islep shıǵarılıwı dáwirdegidey, buyımnıń ózi axbarattıń tiykarǵı deregi. Bul formanıń kóz benen ámelge asırılǵan analizi, modeldiń jumısqa tiyisli analizi, paydalanıp atırǵan materiallardıń qabıl etilgen islew beriw usılları, ekanomikalıq kórsetkishleri analizi, sonday aq onnan paydalanıw máselelerinińde analizi. Jumısqa tiyisli analiz bir tárepleme, álleqashan bar bolǵan tájriybege, ónimdi paydalanıwshılar tárepinen bahalanıwına tayanadı, biraq, bul analizde tiykarǵı nárse modellestiriwshi zárúr waqıtda qánigelerdi ózi tawip ónimdi tereń tekseriwi bolıp tabıladı. Jumısqa tiyisli analiz ádette bir emes, balkim buyımdaǵı bir neshe anıq xizmetlerdi óz ishine aladı. Olar tiykarǵı hám ekinshi dárejeli, kóbinese, bir-birine qarama-qarsı hám modellestiriwshini qatnas alıp barıw jolın tabıwǵa májbúr etiwshi bolıwı múmkin. Bunday qarama-qarsılıq asxanaǵa tiyisli ıdıs-tabaqlardı modellestirgende ushırap turadı. 1.2 Modellestiriw basqıshları. Analiz bul buyımlar hadiseler, tusindirmelerdi tekseriwdiń ilimiy usılları hám kórkem modellestiriwdin eń baslı quramlıq bolegidur. Ol buyımlar hám olar haqqında kemshiliksiz túsiniklerdi hár tárepleme kórip shıǵıwdı óz ishine aladı. Dizayner dóretiwshilik jumıslarınıń barshe buyımların analız etip shıǵıwǵa májbur, oǵan tómendegiler kiredi: modellestiriwdi baslawdan aldın ulıwmalıq dáslepki baylanıslar, ónimdi islep shıǵarıwǵa hám hátteki formalanǵannan keyinde tayarlap beriwdiń bárshe basqıshların óz ishine aladı. Modelllesiriwdiń ayırım basqıshlarında jeterli bolmaǵan analiz, modelde buyım mánisi dep ataladı. Modellestiriw waqtında buyımniń tiykarlanǵan kórkem modelllestiriwshilik analiz bar emesligi onı mánawiy eskiriwge hám ele islep shıǵarıw baslanbastan narazılıqqa alıp keliw múmkin. Tereń analiz túrli ámeller, talaplar, shárt-sharayatlar, qaraslar birlesiwin kózde tutadı. Máselen, tek xizmetke tiyisli qásiyetlerin kórip shıǵıp, materialına tayarlaw usillarına, model hám forma saylasıwǵa ittibar bermesten, nárse tuwrısında tolıq tusinik payda etip bolmaydı. Sonday aq, buyımnıń xizmetke tiyisli wazıypasın bilmesten buyımniń formasın analiz qiliw, sonday aq, buyımlardı óz ornına jaylastırıwǵa gozzallıǵına baha beriw qıyın. Solay etip, analiz bul belgi birgelikte, aniq hám kóp qırlı procesdur. Buyımdı analiz etken waqitda, onı izshil hám hár tárepleme kórip shıǵıp, buyımnıń kemshiliksiz ekenligine, barkamal ekenligine baha beriw zárúr, oǵan xizmetke tiyislilik modellestiriwshilik, texnologik tárepten maqsetke muwapıqlıq, paydalanıwda qolaylılıq, tejemlilik, erganomika talaplarına, durıs jaylastırıw hám estetik talaplarǵa juwap beriwi kiredi. Snaat ónimlerin analiz etiw onıń sapasın tolıq hám hár tárepleme aniqlawdıń zárúr dáslepki shárti. Pútkil sanaat ónimi waziypasına, jaylasıwına qarap tóry toparǵa bólinedi: Insanǵa qarsılıqsız xizmet etetuǵın buyımlar ónimler (turmıs tárizi, kúndelikli turmıs ónimleri, yaǵniy kiyim-kenshek, ayaq-kiyim, mebel hám taǵı basqa Insanǵa qarsılıqsız xızmet etetuǵın hám texnikalıq wazıypaların atqaratuǵın buyımlar (ásbaplar, elektro armatura) Miynet wazıypasın atqaratuǵın hám insanǵa xizmet qılatuǵın sanaat buyımlari ( qural, ásbap-úskeneler, mashinalar, transport quralları) Tek miynet wazıypasın atqaratuǵın sanaat buyımlari ( avtomatlastırılǵan dizimler, mashina mexanizmleriniń bólekleri avtomatlasqan dizimler) Bunday toparlastırıwda buyımlar úlken toparlarǵa bólinedi hám hár bir topar ushın analiz usılın islep shıǵıw imkanı tuwıladı. Ónimniń paydalaniw sıpatların anıqlaw ushın kórkem modellestiriw analiziniń izshilligi tómendegishe bolıwı múmkin: Ónimdi modellestiriwge hám berilgen tapsırmalardıń uqsaslıqlarına baylanıslı túrli derekler, ilimiy temalar, qánigelik boyınsha kitaplar hám súwretler, jańalıqıar boyinsha xabarlar toplaw. Modellestirilip atirǵan buyımnıń bar uqsaslıǵın izlep tabıw hám onnan paydalanıw procesiniń bárshe basqıshları yaki tárepleriniń anıq súwretleniwin dúzip shıǵıw. < Modeldiń tiykarǵı forması maslasıwın anıqlaw, modellik xizmetke mánis hám formasıniń óz ara jaylasıw tártip qaǵiydaları. Materiallardıń bir-birine mas keliwin analiz etiw, modeldiń xizmetke tiyisliligine maslasıw, materialdıń dekorativ (kórinislik) sıpatlari Jeke bólekler boyınsha hám ulıwmalıq tárizde ónimniń qolaylıǵın analiz etiw Forma dúzilisin analiz etiw, forma anıqlıǵı, bárshe bólekleri qásiyetleriniń birligi hámm formanıń qandayda bir usıl menen mas keliwi Kórkem modellestiriwshi analizdiń sanap ótilgen tarmaqları óz ara baylanǵan biraq tiykarǵı talaptı belgilep alıw ushın xizmetke tiyisli hám anıq analizdiń eki tiykarǵı bólegin kórip shıǵamız. Bul basqıshtıń mazmunı tastıyıqlanǵan kórkem modellestiriwshi usınısların rawajlandırıw hám tereńlestiriw bolıp esaplanadı, pirovart maqset bolsa kórkem modellestiriwshi modeldi tapsırmada belgilengen kólemde orınlanıwında. Tiykarǵı dúzilis teması alleqashan anıqlanǵan hám eger sanaat sańati dóretiwshiliginiń kórinisi haqqında aytıw múmkin bolsa, onıń payda bolıwı tolıq túrde kórkem usınıslar basqıshına baylanıslı. Kórkem modellestiriwshi modeldiń ulıwmalıq kólemin buyımnıń qásiyeti hám úlken-kishiligine baylanıslı. Mayda buyım tuwrı múyeshli keńislik hám olardıń kesimleri, ózleriniń haqıyqıy kólemlerinde, ayırım waqıtları hátteki úlgi basqıshında ámelge asırıladı. Eger gáp model betlerine durıs kelmeytuǵın iri buyımlar haqqında barsa, kórinis kishireytiriledi. Ayırım waqıtlarda júdá zárúr áhmiyetke iye bolǵan temenı ashıw ushın tábiyiy kóriniste súwretlenedi. Máselen, bólme jaqtılıǵın modellestiriwde svet haqıyqıy ólsheminde sızıladı. Jol mashinası yaki basqa túrli transport quralları ústinde islegende shofyordıń otiratuǵın ornın, arnawlı orınlıǵı hám basqarıw buyımların haqıyqıy ólshemlerde sızıp shıǵıw maqsetke muwapıq boladı. Sanaat ónimlerin modellestiriw, tapsırmanı dúzip shıǵıw hám tapsırma beriw waqtınan baslanadı. Tapsırmanı dúziwde bolajaq avtorlar --- dizaynerler qatnasıwı maqsetke muwapıq. Tapsırma buyırtpası jazba tárizde beriledi. Ayırım waqıtlarda sızıqlar menen túsindiriledi hám olarda modelge túsken buyımnıń tiykarǵı ólshemleri kórsetledi. Tapsırmada xızmetke tiyisli wazıypalar, shamalanǵan modellesken usınıs qararlar, kórkem model islep shiǵarıw procesinde qoyılatuǵın arnawlı talaplar qısqa bayan etiledi. Modellestiriwde, tapsırma bar bolǵan ónimdi zamanagoylestiriw hám ǵarezsiz modellestiriwge qaratılǵan bolıwı múmkin. Súwretshi-modellestiriwshi muqandis modellestiriwshi menen birge, ayırım jaǵdaylarda texnologik hám basqa qánigeler menen ónimge qoyılǵan tapsırma hám talaplardı ortalıq penen birge úyrenilip shıǵıladı. Qarıydardıń tapsırmasın úyreniw hám analiz etiwde tómendegi tiykarǵı talaplar anıqlanıwı zárúr. 1. Jumıs tártibi hám qolaylıǵı, remontlaw hám tekseriw qolaylıǵı hám basqalardan kelip shıǵatuǵın xızmetke tiyisli paydalanıw talapları. 2.Ónimnen paydalanıw procesinde insannıń sezgi aǵzaları, oraylıq nerv jaǵdayları, bulshıq et háreketlendiriwshi sistemaǵa tásirin kózde tutıwshı ruwxıy-fizikalıq talaplar. 3.Ónimde paydalanıw múmkin bolǵan átiraptaǵı ortalıq hám anıq sharayatlar tárepinen qoyılǵan talaplar. 4.Belgili islep shıǵarıw bazası, ónim tayarlaw imkaniyatları hám basqalar barlıǵı menen baylanısqan usınılǵan talaplar. 5.Anıq nárselerdi qollaw, ónim dúzilisi, ónim tayarlaw hám islew beriw usılları hám basqalar sharayatınan kelip shıǵatuǵın model talapları. 6.Ónimniń ekanomikalıq samaradarlıǵına qaratılǵan hám ánimdi tayarlaw nırqın hámde miynet ónimdarlıǵı, shıdamlılıǵı, pısıqlıǵı hám basqa soǵan uqsas issheńlik kórsetkishlerin esapqa alatuǵın ekanomikalıq talaplar. 7.Kórkem—estetik talaplar Kóp jaǵdaylarda úlgi sanaat ónimi haqqında kórkem dóretiwshiliktiń dúzilisi sheshimin tabıwda tiykarǵı wazıypa bolıp qaladı, biraq súwret salıw qurallarda biykarlanbaydı, kerisinshe, tiykarı bolıp esaplanadı. Solay etip, kórkem modellestiriwdiń birinshi basqıshında tómendegilerge baylanısli: súwretlew sızılmaları, modeldi jalǵan úlgidegi súwretlerin islep shıǵıw hám úlgi tayarlaw. Modellestiriwdiń sol basqıshında tusindirme xatı tayarlanadı, bunda qabıl etilgen sheshim pardozlaw usıllari hám tuykarǵı kórsetkishler menen birge saqlap qalınadı. Modellestiriwdiń birinshi basqıshı eń juwapkerli hám sheshiwshi, sebebi onda kólem haqqında sheshim qabıl etiledi, buyım bólekleriniń jaylasıwı, kórinisi hám basqa sıpatları belgilenedi. Jalǵan úlgidegi modelge kórsetiletuǵın materiallardıń joqarı sapa sherik bolıwı zárúr. Modellestiriwdiń birinshi basqıshı modellestiriwdiń tiyisli kórkem texnik keńeslerinde tastıyıqlawshı mekemelerde qurılısı menen tamamlanadı. Modellestiriwdiń ekinshi basqıshı andoza hám qálipler tayarlawdı, jumıs ushın zárúr bolǵan sızılmalardı orınlawdı óz ishine aladı. Oǵan tuwrı múyeshli keńislik formalarda buyımnıń ulıwmalıq kórinisi modellestiriwshi kesimler, bólek hám detallardıń tariyxı, túrli qálipler hám basqalar, yaǵniy ónim islep shıǵarıw ushın bárshe model materialları kiredi. Ayırım modellestiriwdiń ekinshi basqıshi model avtorları baqlawında tájiriybeli úlgiler jaratıw menen tamamlanadı. Bul jaǵdayda keń tarqalǵan tárizde ónim islepn shıǵarıw ushın tayarlanǵan sızılmalar tájiriybeler úlgi sınaǵınan ótkennen soń ámelge asırıladı. Ayırım jaǵdaylarda júdá quramalı ónimler tayarlawda texnik modeldi islep shıǵarıw modellestiriwdiń ekinshi basqıshına kiredi. Onda jumıstaǵı model úshinshi basqıshqa tiyisli boladı. Eger ózlestirilgen yaki ózlestirilip atırǵan sanaat ónimi ushın tapsırma berilse, bul tapsırma zamanagoylestiriw tapsırması menen muwapıqlasıp keledi. Demek, dizayner kórkem modellestiriwdi modeldi islep shıǵıwdıń bárshe basqıshlarında qatnaspaydı. Ónimniń ulıwmalıq kórinisi tuwrı múyeshli keńislik formalar hám ǵarezsizlikte sayalar sıpatında tazalanıp ámelge asırıladı. Ǵarezsizliktiń hám sayalar dúziw usılları sızılma geometriya qaǵıydaları yaki elektronika járdeminde ámelge asırıladı. Model teması júdá keń mánide úyrenip shıǵıladı, yaǵniy tómendegilerge itibar beriledi. ---mashina yaki buyım qanday hám qanday sharayatda islewi. ---bul mashina atqaratuǵın jumısıniń nátiyjesi yaki modellestirilip atırǵan buyım ne ushın xızmet etiwi. ---modellestiriwdiń qanday kórinisleri bolıwı múmkinligi ---qanday ekanomikalıq talaplar qoyiliwin biliw zárúr. Xronometrash ótkizip, hár bir jumısqa qansha waqıt sarıplawın anıqlaw kerek, biraq bul da jeterli emes. Basqa mashinada islew tájiriybesine hám esh bolmaǵanda óz kórinisinde turıp salıstırıw imkaniyatına iye bolǵan kombayınshıniń ózi neler dewin esitiw zárúr. Ol basqalardıń kóz-qarası menen qaraǵanda ulıwma zárúr bolǵan kóp nárselerdi oylap tabıw múmkin: belgili bolıwınsha, tez-tez jumsalıp turatuǵın mashinalardı basqarıw bólekleri qolaysız jaylasqan, kabinaǵa ornatılǵan ayna órimdi baqlawǵa imkan bermeydi, ol yaki bul bóleklerdi buraw qıyın hám basqalar. Mashinanıń ishki estetik sıpatları: aldı menen jumısshınıń jumıs ornı. Kabinaniń putkil kólemdi keńislik dúzilisi ónimli islewge imkan beredime? Neler jetispeydi hám neler kesent beredi? Ol sulıw, ıqsham hám qolaylıma? Sırtqı hám ishki reńide súwretshiniń ıqtıyarında boladı. Hawa reńı kombayınnıń reńi biydayzarlıq ishinde qanday kórinis beredi? Qızıl reńdegi kombayın she? Itımal ıssı sahra orınlarda suwıq reń, quyash hámishe jetispeytuǵın arqa keńliklerde bolsa ıssı, sarı --- zarǵaldaq reń jaqsı. Albette ayırım nárselerdi sızılma stolında sheshiw múmkin. Biraq jumıs ornınıń ózinde, tábiyat qoynında juwaplar tezirek hám anıǵıraq tabılıw múmkin. 1.3 jaratılıp atırǵan hár qanday obekt belgili wazıiypanı atqarıwǵa qaratılǵan. Obekttiń forması, ólshemi onıń funksiyasına forma hám mazmunı shólkemlik kórinisine mas keliwi kerek. Eger buyımniń eni hám bálentligi tereńliginen j;dá úlken bolsa, bunday dúzilis frontal, eger buyımnıń tereńligi joqarıda aytılǵan tártipye bolsa, onday jaǵdayda bunday dúzilisti keńislik dúzilis deymiz. Dizayında kompoziciya degende ayırım tamamlanǵan obektti xarakterlewshi sıpat bahası túsiniledi. Estetik iskerlik tiykarın insannıń anıq talap mútájlikleri quraydı. Insan iskerliginiń qásiyetleri áne sol talap hám mútájlikleri tábiyatı menen belgilenedi. Estetik iskerliktiń tiykarǵı qásiyetleri hám estetik mıtájlikler menen belgilenedi. Insan iskerliginiń bárshe túrleri social ómir kórinislerinde payda boladıá estetik iskerlik insan finanslıq yaki manawiy iskerliginiń ózegi bolıp, onıń bárshe formaları insan kúsh-qudireti mazmunı jarqın kórinisi bolıp barǵan sayın estetik mazmun payda ete beredi. Solay etip estetik iskerlik insan iskerligi basqa formalarınıń (insaniylıq) miyzanına aylanadı. Estetik iskerlik ilimiy dóretiwshiliktiń estetik tárepin payda etedi. Biraq estetik ámeller ilimiy dóretiwshilikke quramlıq jaqtan mas bolıp, oǵan járdemshi ámel wazıypasın óteydi. Júdá kóp ilimiy tadqiqatlar hám ataqlı alımlar guwalıq beriwine qaraǵanda, alımnıń talapshańlıǵı, dóretiwshiligi miyneti nátiyjeleri hám nátiyjeliligi oniń estetik madeniyatı dárejesine uzbiy baylanıslıá Estetik iskerlik ilimiy izlenislerdiń hámme basqıshlarında ilimiy mashqalalardıń qoyılıwı, olardıń sheshimi, alınǵan ilimiy nátiyjelerin bahalaw procesinde úlken áhmiyet payda etedi. Eń jaqsı sańat dóretiwshilikleri insanlarda qıyalparaslıqtı júzege keltiredi hám anıqlıq, náziklik sezimin uyǵınlastıradı, oylaw qábiletin asıradı, erkin dúnya qaras arnaydı, joqari baylanıs madeniyatın formalandiradı, házirgi pán ushın júdá zárúr itibar payda etetuǵın bárshe qábilet imkaniyatların qollawǵa shaqıradı. Estetik sana ápiwayi sezim emes balki anıq aqlaqıy, huquqıy, ilimiy qádiriyatlarǵa tiykarlanǵan boladı. Demek estetik sananıń mazmunı, insannıń ózin ańlaw dárejesi menen baylanıslı. Estetik sana formalanǵan qádiriyatlar, maqset hám mápler sisteması, óz-ózin ańlaw bolsa sol sitemanıń formalanıw procesi. Estetik iskerlik salıstırmalı kórkem iskerlikte, yaǵnıy sańatda eń taza jaǵdayda kórinedi. Sol sebepli sańat estetik iskerliktiń ekanomikalıq jaqtan rawajlanǵan kórinisi. Insan iskerliginiń haqıyqıy qásiyetlerin ańlaw ushın ónerge múrajat etiw maqsetke muwapıq keledi. Sebebi óner óz tábiyatına kóre doretiwshi maqsetke qartılǵan, (naziklik nızamlarına ámel etilgen) bolıp, onnan insan iskerliginiń eń kerekli bólegi kórinedi. Estetik iskerlik finanslıq islep shıǵarıwdıń bárshe tarawların---miynet sharayatlarıda, miynett nátiyjelerinde qamtıp aldı. Miynettiń estetik tárepten kemshiliksiz boliwi, birinshi gezekte obektiv ámellerge qalaberse, islep shıǵarıw procesi qatnasıwshılarıniń ulıwmalıq hám estetik madeniyatı dárejesine baylanıslı. Bul jerde miynet sharayatlarıda áhmiyetli orın tutadı. Islep shıǵarıw ortalıǵınıń estetik táreplerin júzege keltiriw, oǵan (manwiy qadiriyat) dárejesin beriw dizayın (sanaat estetikası) na tiyisli súwret sızılmaları modeller, bezekler sıpatında da ámelge asırıladı. Házirshe estetik ádebiyatda dizayınnıń jalǵız hámmebap anıq qaǵıydaǵa aylanǵan ilimiy tariyp jaratılmaǵan. Biraq kópshilik baqlawlar dizayın kórkem-texnik iskerlik turi bolıp tabıladı, dep qarwǵa boladı. Texnik estetika óziniń tábiyiy tárepi menen uzbiy texnika menen qarisip ketedi. Dizayın dunya qarasqa da tiyisli bolıp, ol ulıwma estetik kázqaras aǵımına kelip quyıladı. Bul jerde dizayınnıń arnawlı iskerlik yúri sıpatındaǵı qásiyetlerin dizayın hám ónerdiń oz ara qatnaslqrın, sanaat ónimlerin islep shıǵarıwda kórkem dóretiwshilik qatnası, olar ortasındaǵı uńıwmalıq hám ayırmashılıqlar, texnikanıń estetik támiyinlew hám estetik qadiri siyaqlı mashqalalardıń analizi estetik iskerlik ushın kóp nátiyjeler beriwi múmkin. Dizayner arxitektorı, ilimiy hám kórkem iskerlik qatnasqan halda payda boladı, biraq dizayın olardıń birar birine aylanıp qalmadı. Óner menen dizayın ortasında ulıwma bolsa da olar estetik iskerliktiń eki túrli forması. Dizayın ónerden qanday parıqlanadı? Belgili bolǵanınday kórkem iskerlik ol yaki bul kóriniste tek ideyalarǵana emes, bálki nárseler islep shıǵarıw menen baylanıslı. Óner aldı menen manawiy islep shıǵarıw túri, sana hám biliw tarawı. Ol ónerdiń tub mánisin ańlatadı. Óner estetik qadiriyatı belgili dárejede (payda) qadiriyatlarına qarsı, yaǵnıy óner dóretiwshilik finansınan kóre kóbirek manawiy talapların qandırıwǵa qaratılǵan boladı. Dizayın ónimleri mashinalar, imaratlar hám basqalarda finanslıq (payda) qasiyetleri bórtip turadı. Bul jerde zattıń wazıypası onıń sociallıq ahmiyeti, insan mútájliklerin qandırıw qabileti menen anıqlanadı. Óner menen dizayın ortasındaǵı parıq haqqında aytilǵanda, óner dóretiwshiligi qaysı finanslıq sistemaǵa, qaysı ortalıqta júzege keletuǵınlıǵına qaramastan, erkin qádrine iye ekenligin aytıp ótiw kerek. Dizayın ónimi bolsa zat sistemasınıń ajıralmas bólegi bolıp, onnan tisqarıda ámel ete almaydı. Onıń estetik qadiri anıq zatlar (sisteması) na kópǵana mas keliwi menen ólshenedi, yaǵnıy dizayın iskerliginiń obektin ayırıqsha alınǵan mashina emes, balki óziniń barlıq buyımları, sırtqı hám ishki bezekleri kórinisi hám basqa da formaları menen birgelikte anıq alınǵan (mashinalar sistema) sın payda etiwi shárt. Házirgi sharayatda dizayın barǵan sayın ulıwma sharayat mashqalaları bolǵan tábiyiy baylıqlardan aqıl menen paydalanıw, insan salamatlılıǵın hám onı qorshap turǵan ortalıqtı qorǵay alıw wazıypasın orınlawda aktiv qatnaspaqta. Dizayın---deneler ortalıǵın formallandırıwshı dóretiw boyinsha kórkem-texnik tarawlarda iskerlik juritiwshi pánler ara taraw bolıp esaplanadı. Dizayınnıń haqıyqıy mánisi insannıń finanslıq hám manawiy mútájliklerin tolalıǵınsha qandiriwǵa qaratılǵan deneler dunyasın garmonik tárizde jaratıw. 1.4 Dzayınnıń klassik túrleri. 1. Grafikalıq dizayın: onıń modellestiriw obekti tómendegishe: shriftlar, piktogrammalar, firma stili, túrli nıshanlar hám basqalar. (bular qaǵaz hám basqa tegislik juzelerinde islenetuǵın túr) 2. Islep shıǵarıw dizayını modellestiriw obekti: túrli mashinalar, priborlar, buyımlar, mebell, idis buyımları, kiyim. Ulıwma alǵanda obektler ústinde isleytuǵın taraw. 3. Arxitekturalıq dizayın onıń modellestiriw obekti : imaratlar olardıń kompleksleri. Interyer modeli. Arxitekturalıq dizayın tiykarınan keńislik penen baylanıslı taraw. 4. Arxitekturalıq ortalıq dizayını. Modellestiriw obekti tómendegishe, insan jasaytuǵın ortalıqtaǵı quramalı dinamik sisteması bolıp, denelik---keıislikti optimal shólkemlestirilgen hám túrli ortalıqtaǵı obrazlı sheshim ústinde isleytuǵın taraw. 1.5 dizayınnıń jańa túrleri. Bulardı eki toparǵa bóliwi múmkin: 1. Sfera dizayını. Ekodizayın, ergodizayın (bul túrdiń baslı maqseti ergomik talaba jaslarǵa juwap beriw). Futurodizayın (keleshek modelleri ústinde islew--- qaysıdur bugingi kúnde onı qollawdıń ilajı joq). Ámeliy dizayın, ekspoziciya dizayını (kórgizbeler), injenerlik dizayını (túrli texnik qurılmalar, máselen kópirler) 2. jumıstıń nátijesine mólsherlengen dizayın, art dizayın (sanaat obektleri menen baylanıslı ayırım dizayın obektleri máselen ámeliy óner menen toǵayshılıq manumental usılında orınlanǵan jumıslar. Shtrixlı kompyuter dizayını hám eń zamanagoy web-dizayın). Dizayın kompoziciyası. Dizayın kompoziciyasına tiykarǵı talaplar tómendegishe, komponovka talaplarınan kelip shıqqan halda boleklerdi óz ara muwapıqlasqan hám baylanısqan halda jaylasıwı. Texnika ideyasına hám onıń orınlaytuǵın wazıypasına mas ekenligi, qarıydardıń emocional-sezim qálewleri talaplarına juwap beretuǵın, kórkem obrazlı kóriniske iye bolǵan dizayın ónimi, kompozicion qurallardan ustalıq penen paydalanılǵan. Kompleksi sheshim birligine hám tártipke eriskenligi siyaqlılar. Dizayın-bul inglizshe deign sózinen alınǵan bolıp, modellew, sızıw, oylap tabıw hámde model, reje, súwret mánilerin bildiredi. Dizayın ataması buyımlardıń modellew menen baylanıńli bolǵan jańa iskerlik túrin bildiredi. XX asirdiń baslarında dizayın ayırıqsha túri sıpatında júzege kelgen hám rawajlana baslaǵan. Házirgi kunde ( dizayın ) jámiyeti quramalı jasaw procesiniń mas keliwshi buyımlar ortalıq maqsetke muwapıq keletuǵın úlgi jaratıw menen shuǵıllanadı. Ayırım waqıtlarda dizayın degende onıń ayırım bir tarawwı máselen óner buyımlarıniń estetik qásiyetleri modellestiriw tusiniledi. Biraq dizyın islep shıǵarıwdıń funkciya kórsetkishi, paydalanılatuǵın buyımlar ortalıǵında adamlardıń jasawı menen baylanıslı bolǵan, júdá keń social-texnik hámde estetik mashqalanı sheshiledi. Dizayın ataması ádebiy modellestiriw iskerliginiń nátijesin tariplew ushın isletiledi. Máselen, ( buyımlar dizayını, avtomobil dizayını, kiyimler dizayıni) hámde basqalar. Házirgi kunde gazeta-jurnallarda dizayın sázin tez-tez ushiratıw múmkin. Arxitekyura, kiyim-kenshek, radio-televizorlar, avtomobiller haqqında aytılǵanda hóm olardıń dizayınına baha berilgendey boladı. Dizayın ne? Onıń sózlik mánisi qanday? Bul sorawǵa italian arxitektorı hám dizayneri Djio Ponti dizayınniń maqseti gozal formalar zatlar dunyasın jaratiwdan ibarat bolıp, olar civilizaciyamızdıń shın háreketlerin ashıp beriw lazım, dep esaplaydı. Demek dizayner birinshi gezekte kúshli paziyletli sǵúwretshi keń keńnen belgili lirik tábiyatlı insan, joqari tájiribeli injener texnolog, konstruktor bolıwı lazım. Dizayın islep shıǵarıwshınıń hámme tarawlarında sonıń menen birge mashinasazlıq mebel xalıq xojalıq buyımların islep shıǵarıw, tigiw pishiw jumıslarında keń qollanıladı. Onıń moynına funkcional wazıypasın itibarǵa alǵan halda sol buyımnıń sulıw, ıqsham xizmet ushın qolay hám arzan bolıwın támiyinlegen. Dizayın dizayın menen kimler shuǵıllanadı, degen soraw payda boladı. Haqıyqıtında elege shekem dizayın menen kóbirek súwretshi hám arxitekyorlar bánt bolǵan. Sonday aq belgili dizayner V.Tatlin reńli súwretlewshi, arxitektor italian dizayneri Djio Ponti arxitektor bolǵan. Súwretshi hóm arxitektorlar hámme tarawda dizayner bolıp isley aladı. Jaqın jıllar ishinde hár bir tarawdıń dizayneri ayırıqsha orın iyeley basladı. Juwmaq
Eshqanday pán tábiyiy estetik seziminiń ornın basa almaydı, sol menen bir qatarda, belgili mánide gozzallıq nızamların úyreniwge umtılııw hár dayım bar bolıp kelgen. Insan óziniń didin hárdayım bir qálipte uslap qalmastan onı elede tereńirek izlenip barıwı, tábiyat hám insan jaratqan barlıq zatlarǵa názer sala biliwi hám tıńlay alıwı kerek. Óz-ózin tárbiyalay alıwı erteme, keshpe óz nátiyjesin beredi. Nátiyjede bizge tanıs bolǵan buyım júdá kóp gozzallıqlarǵa iye ekenligi, dunya-qarasınıń keńligi hám fantaziya kerek ekenligin bilip baradı. Paydalanılǵan ádebiyatlar O.jóraev, Sh.H.Quliyeva, F.S.Torabekov, M.N.Karimov (texnik ijodkarlik va dizayn) Tashkent (turon zamin ziyo)2015 N.A.Bekmuratova (fan va texnologiya) 2006 Sharipov Shavkat Safarovich, Muslimov Narzulla Alixanovich (texnik ijodkarlik va dizayn) Tashkent 2007 ziyonet.uz meros.uz muborak-m22.zn.uz zarnews.uz arxiv.uz Download 125.5 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|