Kórkem óner fakulteti pedagogika hám psixologiya kafedrasí
-§. Sóylew hám tildiń funkciyalari
Download 0.66 Mb. Pdf ko'rish
|
Ken\'esbaeva SHaxnoza kurs jumisi ее
|
1.2-§. Sóylew hám tildiń funkciyalari
3 Sóylew-adamnıń tilden paydalanıwınıń sırtqı kórinısı. Sóylew arqalı adamnıń rawajlanıw dárejesi, sawatlıǵı, mádeniyatı kórinedi. Oqıwshılarda Jazıw, sóylew qábiletin rawajlandırıwda ana tiliniń áhmiyeti úlken.Bul tuwralı ullı rus pedagogi K.D.Ushınskiy: «Ana tili-pútkil aqıl-oydı rawajlandırıwdıń tiykarı hám barlıq bilimlerdiń ǵáziynesi»-dep jazǵan edi. Qaraqalpaq tilin oqıtıwda oqıwshılarǵa tek bilim berip ǵana qoymastan olardıń sózlik baylıǵın rawajlandırıp, mánili, anıq, taza sóylewge úyretip barıwımız zárúr. Balanıń bilimi, dúnyaǵa kózqarası rawajlanıp barǵan sayın onıń oyı, sóylewi rawajlanıp baradı. Sonlıqtan oqıwshılardıń dáslep oylap, keyin sóylewine itibar beriw kerek. №araqalpaq naqıl-maqallarındaǵı «Ádep oyla, keyin sóyle», «Oylanbaǵannıń túbi wayran» degen pikirler biykarǵa aytılmaǵan. Demek, mánili sóylew oqıwshınıń aytajaq oy-pikirin dáslep oylap, keyin sóylewinen kelip shıǵadı. Oqıwshınıń durıs sóylewi ushın ádebiy til normaların saqlap, óz oyın tolıq bere alıwı talap etiledi. Bul ushın oqıwshı grammatikanıjaqsı ózlestirip, gáptegi sózlerdi bir biri menen durıs baylanıstıra bılıwı kerek. Sózlerdi ornı-ornında, kerkli jerinde qollana bılıwı zárúr. Anıq hám dál sóylew ushın oqıwshınıń sózlik baylıǵı jeterli bolıwı talap etiledi. Sózlik baylıǵı, ana tili boyınsha teoriyalıq bilimi jeterli bolsa, oqıwshı muǵallim Bergen sorawlarǵa anıq hám dál juwap bere aladı. Muǵallim oqıwshınıń hár bir juwabın qadaǵalap, qalay juwap berip atırǵanlıǵın baqlap barıwı zárúr. Sonday-aq, qaraqalpaq tilin oqıtıwda oqıwshılardıń ana tilinde taza sóylewiniń áhmiyeti úlken. Óytkeni, bir tildiń ekinshi tilge tásiri nátiyjesinde basqa tildegi sózlerdi óz tilimizde sózler bolıwına qaramastan qosıp sóylew, shubarlap sóylew jaǵdayları ushırasadı. 3 Rubinskiy.V. Ta`rbiyaviy ish metodikasi. T-1991y 17 Kópshilik oqıwshılar bunday etip sóylew arqalı ózin mádeniyatlı etip kórsetkisi keledi. Kerisinshe, bul tildi buzıp sóylew, óz ana tilinde taza sóylewge irkinish jasaydı. Sonlıqtan biz oqıwshılardıń ana tilinde taza sóylewine ayrıqsha itibar berıwımiz kerek. Kórkem sóylew yamasa kórkem oqıw oqıwshıdan gáplerdi intonaciyalıq jaqtan durıs, ádebiy til normaların saqlap sóylewdi talap etedi. Tekstlerdi oqıǵanda, gáplerdi aytqanda gáplerdiń grammatikalıq dúzilisine baylanıslı intonaciyalıq jaqtan gáptiń mazmunına baylanıslı dawıs tolqını menen oqıw kerek. Máselen, xabar, soraw, buyrıq, úndew gápler ózine tán intonaciyalıq ózgesheliklerine iye. Demek, oqıwshılardıń sózlik baylıǵı ana til sabaqları menen birge radio, televidenie, arqalı, gazeta-jurnallardı, kórkem shıǵarmalardı oqıw arqalı rawajlanıp baradı. Oqıwshılardıń sózlik baylıǵın rawajlandırıwǵa til iliminiń barlıq tarawların oqıtıwda ayrıqsha itibar beriw kerek. Muǵallimniń ózi sózlik baylıqtı rawajlandırıwda tiykarǵı orında turadı. Muǵallimniń sabaqta anıq, mazmunlı túsindirıwı, muǵallimniń sóylewi, jazıwı, úlgili bolıwı tiyisl. Sózlik baylıqtı rawajlandırıwda sózliklerdiń áhmiyeti úlken. Sózlikler arqalı oqıwshılar sózlerdiń mánilerin, olardı qollanıwdı úyrenip baradı. Túsindirme, sinonimler, antonimler sózligi, frazeologiyalıq sóz dizbekleri sózligi, awdarma h.b. sózlikler oqıwshılardıń sózlik qorın kóbeytiwge járdem etedi. Sonday-aq, oqıwshılardıń sóz baylıǵın rawajlandırıwda kitaptıń ornı ayrıqsha. Kitap, gazeta-jurnallar oqısa, teatrlarǵa barsa, radio esitip, televizor kóriw de jaqsı tásir jasaydı. Biraq bulardıń barlıǵın da orınlı paydalanıw kerek. Mektepte ótkeriletuǵın ádebiy kesheler, jarıslar oqıwshınıń sózlik baylıǵın rawajlandırıwǵa sebepli boladı. Mektepte muǵallim oqıwshıǵa birden qaraqalpaq tiliniń sózlik quramın úyretip shıǵa almaydı. Ol mektepte, úyde, jasaǵan ortalıǵında tolıqtırılıp barıladı. Muǵallim oqıwshınıń sózdi qalay paydalanıwın, durıs qollanıwın qadaǵalap barıwı kerek. Oqıwshıda sózlik dápter bolıp, eger túsiniksiz sózler sabaqlıqta, tekstte, shınıǵıwlarda ushırasıp qalsa, mánısın sózlik dápterge jazıp barıwı tiyis. Sózlik baylıq basqa pánlerdi oqıw arqalı da jetilisip baradı. Matematika, geografiya, ximiya, tariyx h.b. pánlerdi oqıwda olardaǵı terminler, olardıń mánısın úyrenip baradı. Házirgi dáwirde mekteplerde sabaqtı jańa pedagogikalıq texnologiyada oqıtıwda oqıwshılardıń sózlik baylıǵın 18 rawajlandırıwǵa ayrıqsha dıqqat qaratılǵan. Bul ushın súwretlerge qarap tekst dúziw, óz betinshe bayan, shıǵarma jumısların jazıw, ekskursiya boyınsha shıǵarma, átiraptaǵı waqıya-hádiyselerge óz pikirlerin bildiriw h.b. jumıslar islew maqsetke muwapıq keledi. Hár qıylı oyınlar, krossvordlar, jarıslar, ádebiy kesheler oqıwshılardı óz betinshe oylawǵa, pikirlewge úyretedi. Kópshilik jaǵdaylarda muǵallim oqıwshılarǵa grammatikalıq qaǵıydalardı úyretedi de, sózden paydalanıw jollarına, sózlik baylıǵın asırıwǵa dıqqat berilmeydi. Sonlıqtan, kópshilik oqıwshılar mániles sózlerdi tabıw, frazeologizmlerden, naqıl-maqallardan paydalanıw jolların bilmeydi. Oqıǵan kórkem shıǵarması, ertegi, kinosı h.b. boyınsha óz pikirin bayanlar bere almaydı. Sonlıqtan házirgi oqıtıw metodikasında usı nárselerge ayrıqsha itibar beriw talap etiledi. Morfologiyanıoqıtıw oqıwshılardıń awızsha hám jazba sóylewin rawajlandıradı. Grammatika til biliminiń bir tarawı bolıp, ol morfologiya hám sintaksis tarawlarına bólinedi. Grammatika grekshe grammatike sózinen alınıp, «oqıw hám jazıw haqqındaǵıbilim» degen mánini bildiredi. Grammatikadaǵı alǵan bilimler oqıwshılardıń sóz baylıǵın asırıwǵa, sawatlıq dárejesin bekkemlewge járdem etedi. Grammatikalıq morfologiya hám sintaksis tarawları bir-biri menen tıǵız baylanısta úyreniledi. Morfologiya tarawın úyreniwde sózlerdiń qurılısı, mánilik hám grammatikalıq ózgeshelikleri menen ajıralatuǵın sóz shaqapları, sózlerdiń grammatikalıq formaları hám mánileri, hár bir sóz shaqabınıń jasalıw usılları menen tanısadı, úyrengen bilim hám kónlikpelerine tiykarlanıp gáp dúzedi hám tekstler boyınsha isleydi. Sózlerdiń leksika-simantikalıq mánısı, grammatikalıq ózgesheliklerine qaray toparlarǵa bólinıwı sóz shaqapları delinedi. Sóz shaqapların oqıtpastan aldın oqıwshılarǵa sózlerdiń qurılısı, sóz jasalıw usılları boyınsha maǵlıwmat beriledi. Túbir hám qosımta, olardıń ózgesheligi túsindiriledi. Túbir sózlerdiń máni bildiriwshi sózdiń tiykarǵı bólegi, al qosımtalar túbir sózlerge qosılıp jańa mánili sóz jasaydı hám sózlerdi baylanıstıradı. Bul temanıtúsindirgende dáslep taxtaǵa túbir sózler jazılıp, olardıń mánileri túsindiriledi hám olarǵa qosımtalar qosıp, olardıń mánilerindegi ózgerislerge itibar beriledi. Máselen, bil-bilim bilgishbilgir- biliw-bildi-bilgen-bilmekshi t.b. Sonday-aq, túbirles sózlerdi ajıratıw 19 ushın sózlik dúziwge úyretemiz. Mısalı: bas, oqı sózlerine qosımtalar qosıw arqalı ondaǵı qosımtalardıń xızmetin ajıratamız. Sóz jasawshı, sóz túrlewshi qosımtalardı ótkende, olardıń túbirge qosılıw arqalı jańa sóz jasaw yamasa sózlerdi baylanıstırıw xızmetinde qollanılıwı boyınsha hár qıylı usıllardan paydalanıw arqalı sabaq ótıwımizge boladı. Sóz jasawshı qosımtalar arqalı jasalǵan jańa mánili sózlerdiń mánilerin anıqlaw, bir neshe qosımtalardı sózlerge qosıw arqalı sóz jasaw, krossvord dúziw, indektiv hám deduktiv usıllardan paydalanıwǵa boladı. Kórgizbeli qural retinde plakat, kespe qaǵazlar, oyınlar shólkemlestiriwge boladı. Qospa sózler hám onıń túrlerin oqıtqanda qospa sózlerdegi mánilik ózgeshelikke ayrıqsha birikpegen, birikken, jup, qısqarǵan sózlerdiń jazılıwına ayrıqsha itibar beriledi. Qospa sózbenen sóz dizbegi salıstırılıp úyretılıwı kerek, óytkeni, qospa sózlerdiń mánilik ózgeshelikleri, qollanılıwı hám jazılıwın mektep oqıwshılarınıń ózlestirıwı qıyın. Sonlıqtan, muǵallim qospa sózlerdi oqıtıwda hár qıylı usıllardan, awızsha hám jazba shınıǵıwlardan, sózliklerden, tekstlerden paydalanıw kerek. Qospa sózler boyınsha sózlik diktantın, bayan jumıslaın alıw arqalı ótilgen temalardı bekkemlew múmkin. Oqıwshılarǵa morfologiya tuwralı teoriyalıq maǵlıwmat hám ámeliy kónlikpelerdi payda etiwde dáslep sózlerdiń jasalıwı hám ózgerıwı haqqında bilim beriledi de onnan soń sóz shaqapları izbe-iz úyreniledi. Sóz shaqapların bólek-bólek úyrenbesten aldın sóz shaqapları boyınsha ulıwma túsinik beriledi. Oqıwshılar sóz shaqapların, olardıń leksika-grammatikalıq ózgesheliklerin durıs hám ańsat túsinip alıwına erisıwımiz ushın sózlerdi sóz shaqaplarına klasifikatsilap alıwımız zárúr. Sóz shaqaplarınıń bólinıwın olardıń ózgeshelikleri mısallar hám hár qıylı usıllar menen túsindirip alamız. Sózlerdiń ne ushın mánili, ne ushın kómekshi sóz ekenligin ajıratıp túsindiremiz. Demek, tilimizdegi sózlerdiń birewi zattıń atın, ekinshisi zattıń belgisin, sanın yamasa isháreketti bildirıwıne qaray toparlarǵa bólinıwın, al kómekshi sózlerdiń jeke turıp máni bildirmeytuǵınlıǵın tek baylanıstırıwshı hám qosımsha máni beriw xızmetinde qollanılıwın mısallar, tekstler arqalı túsindirilip barıladı. Bul ushın klass ishindegi zatlardan, súwretler, kartinalardan paydalansaq boladı. Sintaksistiń tiykarǵı birligi sóz dizbegi hám gáp. Sintaksis til biliminiń leksikologiya, fonetika, morfologiya, punktuaciya hám sóylew mádeniyatı, stilistika 20 menen baylanıslı úyreniledi. Sintaksis eń dáslep morfologiya menen salıstırılıp úyreniledi. Máselen, sóz shaqapları hám gáp aǵzaları arasındaǵı baylanıs hám ózgeshelikti túsindiriw zárúr. Oqıwshılar tekstti durıs, kórkemlep oqıwı ushın sintaksisti jaqsı ózlestiriw kerek. Tekstti qanday intonaciyada oqıwdı biliw ushın xabar, soraw, buyrıq, úndew gáplerdiń intonaciyalıq ózgesheligin durıs ózlestirip alıw zárúr. Sebebi ayırım jaǵdaylarda gáptiń mazmunına, irkilis belgileri intonaciyaǵa baylanıslı boladı. Mısalı: Gúljan apam mektepte isleydi. Gúljan, apam mektepte isleydi. Bul gáplerde mazmun intonaciyaǵa baylanıslı eki túrli mazmundı ańlatıp tur. Bul mısallar arqalı sintaksisti oqıtıwdıń quramalılıǵın hám qızıǵarlı ekenligin kórsetedi. Sintaksisti oqıtıwda oqıwshılardıń stilistikalıq kónlikpeleri bekkemlenip baradı. Bul ushın hár bir tema ótilgende oqıwshılardıń sóylewin rawajlandırıwǵa ayrıqsha dıqqat beriledi. Sintaksistegi qaǵıydalar oqıwshılardıń pikirlew qábiletin, oylawın ósirip, rawajlandırıp baradı. Gáp-pikirdi jazba hám awızeki túrde bildirıwdıń tiykarǵı Sóz dizbeklerine gáp dúziwge úyretilip barıladı. Oqıwshılar sóz dizbeklerin qospa sózlerden, gáplerden, turaqlı sóz dizbeklerinen ajıratıwda qıynaladı. Sonlıqtan, muǵallim sóz dizbegin túsindiriwde tómendegilerdi maqset etip qoyadı. Gáptiń mazmunın keqeytiwde, pikirdi tolıq jetkeriwde ekinshi dárejeli aǵzalardıń xızmeti úlken. Sonlıqtan anıqlawısh, pısıqlawısh, tolıqlawıshlardı oqıtıw olardıń ózgesheligin túsindiriw talap etiledi. G áp aǵzaların oqıtıwda da jańa usıllardı paydalanıwǵa boladı. Sonday-aq, sintaksiste birgelkili aǵzalı, ayırımlanǵan aǵzalı, qaratpa hám kiris aǵzalı gáplerdi oqıtıwda ózine tán ózgeshelikke iye. Bul temalardı oqıtıwda olardıń tek forma tárepi emes, mazmundaǵı ózgeshelikleri de túsindirılıwı zárúr. Sintaksiste qospa gáplerdi oqıtıw muǵallimnen úlken tayarlıqtı talap etedi. Qospa gápler klassta ótiledi. Muǵallim dáslep qospa gápler menen jay gápler arasındaǵı ózgeshelikti túsindirip aladı. Qospa gáp quramındaǵı jay gáplerdiń baylanısıw usılına qary túrleri: 1. dizbekli qospa gápler; 2. baǵınıńqılı qospa gápler boyınsha maǵlıwmat beriledi. Qospa gáplerdi oqıtıwda muǵallim tómendegilerdi maqset etip qoyadı: - teksttegi berilgen gáplerdi jay hám qospa gáplerge ajıratıw, qospa gáp quramındaǵı jay gáplerdi anıqlaw, olardıń baylanısıw usılların, irkilis belgilerin anıqlaw; dizbekli qospa gáplerdiń 21 baylanısıw usılların. dánekerli, dánekersiz baylanısıwına baylanıslı túrlerine ajıratıw; baǵınıńqılı qospa gáplerdegi bas hám baǵınıńqı komponentlerdiń baylanısıw usılların, olardaǵı mánilik qatnastı anıqlaw hám baǵınıńqılı qospa gáplerdiń túrlerine ajıratıw, irkilis belgilerine itibar beriw; Qospa gáplerdi oqıtıwda muǵallim jay gáplerdi baylanıstırıp qospa gápler dúziwge úyretedi. Sintaksistegi jáne bir temalardıń biri-tuwra hám ózlestirilgen gápler. Bunda oqıwshılar tekstten basqanıń gápin ajırata bılıwı, olardıń dúzilislik ózgesheligin anıqlawı, tuwra gáplerdi ózlestirilgen gáplerge aylandırıw, olardıń irkilis belgilerin jaqsı ózlestirip alıwı zárúr. Sintaksisti oqıtıwda til iliminiń basqa tarawları menen baylanıstırıp oqıtıw talap etiledi. Sintaksis stilistika menen baylanıslı oqıtıladı. Áyyemgi Hindistanda sóylew mádeniyatınıń rawajlanıwı «Maxabxarat », «Ramayana» sıyaqlı dástanları menen baylanıslı. Bul dástanlarda jetik insanǵa tán qásiyetler, belgiler, ózgeshelikler júdá joqarı dárejede táriyiplengen. Sonday-aq, hind xalqınıń áyyemgi diniy qosıqları jazılǵan vedalar waqıttıń ótiwi menen qarapayım xalıq ushın túsiniliwi qıyınlasıp barǵan. Nátiyjede, olardıń tilin ápiwayı túrde túsiniw hám túsindiriw ushın sózlikler dúziw, qıyın sózlerdi túsindirip beriwge, sonday-aq, vedalar tili hám stilin úyreniwge zárúrlik kúsheygen. Bul bolsa óz gezeginde hind oratorlıq óneriniń rawajlanıwı ushın sezilerli dárejede túrtki bolǵan. Bul ózgerisler nátiyjesinde hind til biliminde bir qatar ullı shıǵarmalar dóretilgen. Áyyemgi Greciyada adamnıń sheshenlik bilimlerine iye bolıwı siyasiy áhmiyetke iye bolǵan. Oratorlıqtıń sırların biliw tek mámleket basshısı, xalıq jetekshilerine ǵana emes, basqa adamlarǵa da shárt bolǵan. Bul sol dáwirdegi sud oratorlarınıń mısalında da kózge taslanadı. Sebebi, hárbir kisi sud aldında ózin shıraylı sózleri menen qorǵay alıwı zárúr bolǵan. Bunnan tısqarı joqarı qatlam wákillerine xızmet etiwshi sheshenler de bolǵan. Olar tiykarınan saltanatlı jıyınlarda, túrli rásmiy keshelerde mámlekettiń joqarı qatlam wákillerin táriyiplew menen shuǵıllanǵan. Nátiyjede, maqtaw sheshenligi payda bolǵan. Dáwir talabı hám turmıs zárúrligi bul dáwirde bir Qatar dúnyaǵa tanılǵan dańqlı sheshenlerdi jetilistirip shıǵarǵan. Bul haqqındaǵı dáslepki maǵlıwmatlar Gomerdiń «Illiada» hám «Odisseya » 22 shıǵarmaları arqalı jetip kelgen. Bul shıǵarmalardı izertlegen Rim shesheni Kvintihan tásirli, ápiwayı hám sulıw pikir bayanlaw imkaniyatları keńliginiń gúwası bolǵan. Ol bul shıǵarmalarda piker bayanlawda awızeki sóylew óneriniń roli úlken ekenligin hám sóylewdiń mazmunlı bolıwın támiyinleytuǵın ápiwayılıq, anıqlıq, kórkemlik, tásirsheńlik sıyaqlı belgiler sózdiń kórki ekenligin ayrıqsha atap ótken. Greciya tariyxındaǵı ullı sheshenlerdiń biri — Demosfen. Ol sudta ózin qorǵawshı sud oratorı dárejesinen siyasiy orator dárejesine kóterilgen. Demosfen óz ústinde tınımsız jumıs alıp barǵan. Ázzi dawısı hám qaltırap turatuǵın iynin dúzetiw ushın ol awzına tas salıp, iynine qılısh tirep turıw sıyaqlı shınıǵıwlar menen óziniń fizikalıq kemshilıginen qutılǵan. Onıń sózi siyasiy sıpatqa iye bolıp, jaǵdayǵa qaray ózgerip barǵan, onıń sózi tıńlawshılarına sáykes ápiwayı, túsinikli, saltanatlı, salmaqlı, anıq bolǵan. Demosfen xalıq arasında úlken húrmet-izzetke iye bolǵan. Demosfennen keyingi dáwir sheshenligi Aristoteldiń atı menen baylanıslı. Ol óziniń sheshenlik ónerine arnalǵan «Ritorika» atlı shıǵarmasında bul ónerdiń názik tárepleri haqqında pikir júrgizedi. Ol eń dáslep sheshenniń óz sózin durıs qurastırıwına, anıqlıǵına itibarberedi. Onıń pikirinshe, eger sózleriń anıq bolmasa, sheshen ózaldına qoyǵan maqsetine erise almaydı. Ol sonday-aq, sóylew procesinde til birliklerinen kórkem súwretlew qurallarınan kereginen artıq paydalanıwdı qaralaydı. Ol óz shıǵarmasında bul ónerdiń tiykarın quraytuǵin bes nársege yaǵnıy sheshen tárepinen materialdıń durıs tańlanıwına, olardıń jaylastırılıwına, materialdıń ózin eslep qalıp, sóz qurılısına itibar beriw, úyreniwge, sóz benen bayanlawǵa, kóz aldınakeltiriw arqalı aytıwǵa ayrıqsha itibar beredi. Áyyemgi Rimde jetilisip shıqqan belgili sheshenlerden biri — Ciceron. Ciceronnıń sheshenlik óneriniń ózine tán tiykarǵı belgileri tómendegiler: 1. Sheshenniń ózine isenimi bekkem bolıwı kerek. Bunıń ushın sheshen óz sózinde bildirilgen pikirge tolıq iseniwi kerek. 2. Sóz tolıq dálilge iye bolıwı kerek. 3. Materialdı toplaw — sóylewge tayarlıqtıń tiykarı. 4. Materialdı durıs jaylastırıwǵa ayrıqsha itibar beriw kerek. Materialdı ornalastırıw sonday bolsın, ol tolıq ózlestirip alıwǵa jeńillik jaratıp bersin. Bunıń ushın tekstti anıq bólimlerge bóliw kerek. 5. 23 Hárqanday tarawda da sóylewdiń tabıslı shınıǵıwın biliw máselesi sheshedi. Eger sheshen óz sózi qaratılǵan tarawdı jaqsı bilmese, ol qanshelli talantlı bolmasın óz tıńlawshısınıń dıqqatın awdara almaydı. Ciceron gáp qurawǵa ayrıqsha itibar beredi. Onıń pikirinshe, hárbir gáp talapqa juwap bererlik dárejede quralǵanda ǵana jaqsı nátiyje beredi. Ciceron tárepinen islep shıǵılǵan sheshenlik sóziniń qurılısı tómendegishe bolǵan: Joqarıda atı atalǵan alımlardıń sóylew mádeniyatı, sheshenlik óneri haqqındaǵı kózqarasları sol dáwirdiń dúnya mádeniyatınıń rawajlanıwına úlken tásir kórsetip, Evropada sóylew mádeniyatınıń ayrıqsha pán sıpatında payda bolıwına tiykar saldı. Orta Aziya xalıqları mádeniyatı tariyxında sóylew mádeniyatınıń ózine tán ornı bar. Bul elde sheshenliktiń rawajlanıwı hám bekkemleniwinde Quranda insanlardı ruwxiy páklikke baǵdarlaw, olarǵa tuwrı joldı kórsetiw, ádep-ikramlılıqqa jat dep esaplanǵan illetlerden qutqarıw maqsetindegi pikirlerdi «Sóz járdeminde musılman adam jámiyetlik ómirde ádalatqa erisedi. Sóz insaniyattı gózzallıqqa ashıq etedi hám azaplardan qutqaradı. Sóz insandı dúnyalıq hám ilahıy jetiskenlik shıńlarına alıp shıǵadı» dep keltiredi. Abu Rayxan Beruniy, Abu Nasr Farabiy, Ibn Sina, Abdulla al Xorezmiy, Maxmud Qashǵariy, Yusup Has Hajib, Zamaxshariy, Axmed Yugnakiy, Alisher Nawayı sıyaqlı danıshpanlardıń dóretiwshiliginde de sóylew mádeniyatına tiyisli biybaha pikirler bar. Sóylew mádeniyatına úlken úles qosqan alımlardıń biri Abu Nasr Farabiy sóylewdiń qay dárejede jetik tolıq bolıwın aqıl menen baylanıstıradı. Ol insannıń sóylew barısında ózin tutıwı basqalar menen sáwbetlesiw, qarım-qatnas payıtında itibar beriliwi kerek bolǵan táreplerin til haqqındaǵı ilimler — grammatika hám logika pánleriniń óz ara baylanıslı ekenin kórsetedi. Onıń pikirinshe, insan oyı usı úshewiniń tolıq talqısınan ótkennen keyin ǵana jetik bolıwı múmkin. Abu Ali ibn Sina bolsa sheshen tómendegilerge ámel etiwi lazım dep esaplaydı. túrinde alıp barıw kerek. 4. Násiyattı múlayım hawazda hám jeke ózine aytıw kerek. 5. Eger, kemshiligin aytpaqshı bolsań, basqalardıń kemshiligi menen salıstırıp al. 6. Eger, óz isenimińdi aytpaqshı bolsań, tek bir mısalǵa súyenbe, bálkim, kóp mısallar menen dálille, sáwbetlesińdi bunı júregine túyip alıwǵa, usı nárse haqqında oylawǵa hám haqıyqattı izlewge isendir. 7. Eger, sáwbetlesiń seniń gáplerińe itibar menen qulaq salıp atırǵan bolsa, 24 4 sáwbetti aqırına shekem dawam ettir hám hesh nárseni sır saqlama, lekin onıń itibarsızlıǵın sezseń, gápti basqa temaǵa bur. Sóylew mádeniyatı tariyxında XI ásirde jasap ótken ullı alım Kayqawıstıń «Qabusnama» shıǵarması da áhmiyetli orın iyeleydi. Ol bul shıǵarmada sóylewshige násiyat tárizinde bir qatar pikirlerdi bayanlaydı: Adam sózge sheber hám sheshen bolıwı lazım, bilmegen ilimińnen sóylemegil. Eger, sóz aytpaqshı bolsań, sonday sóz ayt, sózińniń raslıǵına hámme guwalıq bersin. Aytqan sózińnen pushayman qılmayın deseń oylanbastan sóyleme, hárbir sózdi oylap sóyle. Suwıq sóz sóyleme, suwıq sóz — bir tuqım, onnan dushpanlıq ónip shıǵadı. Kóp bil de, az sóyle, az bilseń kóp sóyleme, sebebi aqılsız kisi kóp sóyleydi». Yusup Has Hajibtıń «Qutadǵu bilig» shıǵarmasında da tildiń pazıyleti, payda-zıyanı haqqında bahalı pikirler bar: Sózińe ıqtiyat bol, basıń ketpesin, Tilińe ıqtiyat bol, tisiń sınbasın... Amanlıqla kórgiń kelse ózińdi, Tilińnen shıǵarma jaman sózińdi. Danıshpan boladı bilip sóylegen, Sol ushın da onıń sózi ólmegen. Nadannıń sózi óz basın jeydi... Eki nárse qartaytpaydı adamdı: Biri — sózi, biri — qulqı, saldamlı. Axmet Yugnakiy óziniń «Hibatul-haqayıq» shıǵarmasında sóylegende sózdi oylap, asıqpay dúziwge, kereksiz, qolaysız sózlerdi qollanbawǵa, mazmunlı sóylewge shaqıradı. Nadurıs aytılǵan sóz sebepli keyin qısınıp, azap shegip júrme, dep sóylewshige «Sózdı saylap sóyle, asıǵıp aytpa, kerek emes sózlerdi jasır, jaman is sebepli keyin basıńdı jasırıp júrme» — dep eskertedi. Abilqasım Maxmud az Zamaxshariydiń «Názik ibaralar» shıǵarmasında sóylew mádenyatına arnalǵan 4 . U.Seytjanova , T. Esemuratova, A. Dosxodjaeva, G. Matmuratova «Pedagogikaliq sheberlik» No`kis 25 tómendegi pikirler ushırasadı: «Óz doslarıńdı eń jaqsı xoshirey sózler menen yad et, meyli olar sennen uzaqta jasasa da. Óz dostıńnıń sózin dıqqat penen tıńla, onı tıńlawǵa ıqlasıń bolmasa da, onıń húrmetin ornına qoy. Eger tilińdi sózden tiya almasań, óz dizginińdi shaytanǵa tapsırǵan bolasań». Alisher Nawayı óziniń «Muhakamatul luǵatayin» shıǵarmasında hárbir tildiń úlken yamasa kishiligine qaramay onıń ózine tán tárepleri bar, olardı basqa bir tillerden tabıw múmkin emes, degen pikirdi aytip, parsı tili dańq shıǵarǵan til bolǵanına qaramay túrkiy tilinde bolǵan bazıbir imkaniyatlar onda joq ekenligin bayan etedi hám dálil sıpatında sol dáwirdegi túrkiy tillerinde bar bolǵan 99 feyil sózdi mısal keltirip, olar parsı tilinde joq ekenligin atap kórsetedi. Alisher Nawayı óziniń «Maxbubul-qulub» shıǵarmasında keltirgen «Kóńil ǵáziynesiniń qulpı — til, ol ǵáziyneniń gilti — sóz bil, Jaqsı sózli adam jumsaqlıq penen dostına sóz aytadı. Kewilge túsiwi múmkin bolǵan ǵam onıń sózi menen joq boladı. Sózde hárqanday jaqsılıqtıń imkanı bar. Tilge itibarsız — elge itibarsız. Til sóylewdiń quralı. Sóziń kewlińde pispegenshe, tilge alma» sıyaqlı hikmetli sózlerdiaytadı.Qaraqalpaq klassik ádebiyatınıń kórnekli wákili Ájiniyaz «Aytqan sózdiń maǵanasın bilmese, onnan dúzde otlap júrgen mal jaqsı» degenqatarlar arqalı sóylewge bolǵan ayrıqsha itibarın bildiredi. Berdaq óziniń «Jaqsıraq» qosıǵında: Tereń aqıl kerek sózdi dizbege, Tınıq qıyal kerek bárin sezbege, Suw ishinde uwayımsız júzbege, 5 Bir qayıq júzlegen saldan jaqsıraq, — dep jazadı. Demek, til tárbiyası ruwxıy jaqtan jetik, kámil insan tárbiyasınıń tiykarı bolıp, bul tárbiyada shańaraq, mektep, jámiyet hám kitaptıń ornı ayrıqsha. Insannıń sóylew mádeniyatın rawajlandırıw sóylew kónlikpesi dásleppayda bolatuǵın shańaraqtan 5 U.Seytjanova , T. Esemuratova, A. Dosxodjaeva, G. Matmuratova «Pedagogikaliq sheberlik» No`kis 26 baslanıwı, shańaraq aǵzaları birbiri menen óz ara qarım-qatnas payıtında, ádebiy til qaǵıydalarına sáykes, ádep-ikramlıq normaların saqlaw arqalı shańaraqta sóylew mádeniyatın qáliplestire aladı. Bunday tárbiya balalar baqshasında da dawam etip, bul jerde durıs sóylew, ótirik aytpaw, kóp sóylemew, oylap sóylew sıyaqlı sóylew ádebine tiyisli qásiyetlerdi tárbiyashı arqalıbalalar sanasına sińdirilip barıladı. Insannıń sózi tolıq qáliplesip úlgergen oqıwshılıq dáwirde oqıwshı qaraqalpaq tiliniń qaǵıydaları menen jaqınnan tanısadı, ádebiy til normaları, milliy til, ádebiy til hám dialektler, olar arasındaǵı ózgesheliklerdi úyrenedi. Bul dáwirde biz muǵallimniń sóylew mádeniyatınan, yaǵnıy onıń sózi hár qıylı dialektlik sózlerden turpayı hám mádeniyatsız sózlerden awlaq, grammatikalıq jaqtan durıs, sóylewdiń awızeki hám jazba túrlerin sheberpaydalanǵan ustaz arqalı sóylew haqqında túsiniklerimiz rawajlanıp baradı. Bunda dáslep durıs aytıw hám durıs jazıw arasındaǵı ayırmashılıqtı túsinip alamız, esitkenine qarap emes, jazılıwı tiyis qaǵıydalarǵa súyenip jazsa ǵana qátege jol qoymaytuǵınlıǵın bilip aladı. Durıs sóylew qaǵıydaların jaqsı úyrenip alǵan oqıwshınıń sawatlılıq dárejesi de, tiliniń rawajlanıwı da jaqsı boladı. Hárbir oqıwshınıń tildegi sózlerden, tildiń kórkemlew qurallarınan túsinip, tańlap qollanıwı óz sózin shıraylı, tásirli, jaǵımlı etip qurawı onıń dóretiwshilik bayan yamasa shıǵarma jumısında kórinedi. Mádeniyatlı sóylewdiń mánisin, nızam qaǵıydaların bilip alıw shańaraqtan baslap joqarı oqıw orınlarına shekemgi basqıshlarda kitap penen islesiw arqalı úyretip barıladı.Oqıwshılardı gáp dúziwge, tekstti tallawǵa, óz betinshe tekstler dúziwge úyretip barıladı. İlimiylik hám túsinikli bolıw principi. Qaraqalpaq tilinen oqıwshılarǵa teoriyalıq bilim berilgende házirgi qaraqalpaq til biliminde hár tárepleme anıqlanǵan ilimiy jaqtan dálillengen maǵlıwmat beriledi. Qaraqalpaq tiliniń fonetikası, leksikası hám grammatikalıq qurılısınıń tiykarǵı nızamlılıqları boyınsha oqıwshını ilim tiykarları menen qurallandırıwdı názerde tutadı.Metodikada iilimiylik principi oqıw materialın házirgi dáwir ilim jetiskenlikleri tiykarında oqıwshılardı bilim menen qurallandırıwdı talap etse, túsinikli bolıw principi oqıw materialın oqıwshılardıń jası, jeke ózgesheligi, tayarlıq 27 dárejesin esapqa lıp ápiwayıdan quramalıǵa, jekeden ulıwmashılıqqa qaray barıwdı talap etedi. Bizge belgili qaraqalpaq til bilimi boyınsha barlıq ilimiy maǵılıwmatlardı oqıwshılarǵa túsindirıwdıń ilajı joq. Sonlıqtan, biz balalarǵa qaraqalpaq tiliniń baylıqlarınan awızeki hám jazba tilde durıs paydalanıw, dúrıs Jazıw, durıs sóylew, erkin hám anıq pikirlew ushın zárúr bolǵan bilimlerdi berıwımiz zárúr. İlimiylik principi menen túsinikli bolıw principi bir-biri menen tıǵız baylanıslı. Olar biri-birin tolıqtıradı., sabaqtıń nátiyjeliligin asıradı. Sebebi ilimiy bilimler túsinikli bolmasa, oqıwshı onı ózlestire almaydı. Tálim hám tárbiyanıń baylanısı principi. Tálimniń tárbiya menen baylanısı pintsipi jas áwladtı hár tárepleme jetilisken insanlar etip tárbiyalawdı názerde tutadı. Ana tilin úyretiw arqalı oqıwshılardı Watandı súyiwge, óz xalqınıń úrp-ádet dástúrlerin biliwge, ata- ananı, jası úlkenlerdi húrmet etiwge, ádep-ikramlı bolıwǵa úyretip baramız. Bul ushın hár bir temanıń tárbiyalıq xaraterge iye bolıwına itibar beriledi. Solay etip, qaraqalpaq tili sabaqları bilimdir. Oqıtıwdıń sanalılıq hám aktivlilik principi. Qaraqalpaq tilinen oqıwshılarǵa tıyanaqlı bilim beriwde sanalılıq hám aktivlilik úlken áhmiyetke iye. Bul principte oqıwshılardıń ótilgen materialdı qurǵaq yadlaw jolı menen emes, al túsinip sanalı túrde ózlestirıwı talap etiledi. Download 0.66 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|