Kurs ishi mavzu: “Agrobiznes” va uning turlari Bajardi; O’rolov G’ulomjon O'qituvchi; Bababekova D. Toshkent-2023 Mavzu : Agro biznes va uning turlari. Mundarija Kirish Reja; I bob. Agro biznes va uning turlari

II bob. Agro biznes va uning turlari nazariyasi rivojlanishini bosqichlar.
2.1 Renta munosabatlari.
"Renta munosabatlari" deyilganida, muvaffaqiyatli investitsiya qilinishi yoki boshqa tijorat ishlarida olinadigan pul miqdori haqida muzakiralar olib boriladi. Bular, boshqacha aytilsa, omonatlar, aktsiyalar, obligatsiyalar, valyutalar yoki moliyaviy asosda boshqa turlarda tijorat qilishda olinadigan pul miqdorlari bo'ladi.
Bu turlar xususiy ravishda bir tijorat yoki investor uchun qulay va foydali bo'lishi mumkin, ammo ulardan foydalanish yomon natijalarga olib kelishi mumkin. Renta munosabatlari, tijorat yoki investorlarning moliyaviy maqsadlari, tijorat holatlariga va boshqa ko'rsatgichlarga qarab o'zgarishi mumkin. Bu sababli, ularning batafsil tushunchasi va mavzuni tushunish juda muhimdir.
Ko'pincha, aktsiyalar investitsiya qilishning eng ko'p o'ylangan usullaridan biri hisoblanadi. Aktsiyalar, bir korporatsiyani o'z ichiga olgan qismi ifodalaydi. Aktsiyalar, korporatsiya foydaliroq bo'lishi yoki uning kattaroq moliyalashuvi ko'rsatilganida, sotib olinadi va ularning narxi har kuni o'zgarishi mumkin.
Obligatsiyalar, boshqa bir tijorat turi hisoblanadi. Ularning eng asosiysi, korporatsiyalar yoki qurilishlar kredit miqdorini moliyalashni hohladi. Obligatsiya sotib olinganda, kafolatli daromad ta'minlash uchun daromadli hartalarni kuyiladi. Ular odatda muddatga ko'ra to'lanadi va o'zgartirilishi mumkin.
Valyutalar tijorat qilishda ham ommaviy bo'lishi mumkin. Ularning narxi har kuni o'zgarishi mumkin va ularga moliyaviy qarorlar keltirilganda, ularning qiymati tez-tez o'zgartirilishi mumkin.
Bularning barchasi renta munosabatlarining faqat bir necha namunalaridan ba'zilaridir. Ularning barchasi o'ziga xos xususiyatlarga ega bo'lishi mumkin va o'rganish va tushunishga vaqt sarflash kerak.
Renta (nem. rente, lot. Reddita - qaytarib berilgan)
1) keng maʼnoda - mulk egalarining tadbirkorlik faoliyati bilan shugʻullanmasdan yer, mol-mulk, kapitaldan muntazam oladigan daromadi; ssudaga berilgan kapitaldan foiz, yer egalarining ijaraga berilgan yer uchastkasidan, uy-joy egalarining ijaraga berilgan binolardan muntazam oladigan daromadi. Tor maʼnoda renta - qatʼiy daromadli pul kapitali va qimmatli qog’ozlar egalari foiz shaklida oladigan daromad. Aksariyat hollarda renta tushunchasi yerni ijaraga berish natijasida olinadigan daromadga nisbatan qo’llaniladi;
2) sugurta polney bo’yicha sug’urta tashkiloti tomonidan sug’urtalangan shaxsga har yili to’lanadigan pul summasi. Renta munosabatlari - agrar munosabatlarning negizini tashkil qilib, u qishloq xo’jaligida vujudga keltirilgan qo‘shimcha sof daromadning yer egalari va undan foydalanuvchilar o‘rtasida taqsimlanishi va o‘zlashtirilishi jarayonida vujudga keladi. Rentaning mohiyatini tushunishdagi asosiy qiyinchilik tadbirkorlar o’rtasida qayta taqsimlanmaydigan qo’shimcha sof daromadning vujudga kelishi shart-sharoit va sabablarini ochib berilishi hisoblanadi.
Bunday holat vujudga kelishining sabablaridan biri samarali xo’jalik yuritish uchun yaroqli bo’lgan yerlarning cheklanganligi va qayta tiklab bo’lmasligida o’z ifodasini topadi.
Ikkinchi sababi – yerga yoki boshqa tabiiy resursga mulkchilik ob’ekti yoki xo’jalik yuritish ob’ekti sifatidagi monopoliyaning mavjudligi hisoblanadi.
Uchinchi sababi esa, ko’p mamlakatlarda qishloq xo’jaligidagi kapital uzviy (organik) tuzilishi, ya’ni doimiy va o’zgaruvchi kapital o’rtasidagi nisbatning pastligi hisoblanadi. er uchastkalarining unumdorligi va joylashgan joyidagi farqlar natijasida vujudga keladigan qo’shimcha daromad (qiymat)ning bir qismi renta shaklini oladi hamda u differensial renta deb ataladi. Qishloq xo’jaligida eng muhim ishlab chiqarish vositasi – yerning miqdori va sifatini tabiatning o’zi cheklab qo’ygan, uni inson ko’paytirishga qodir emas. Shuning uchun qishloq xo’jalik ishlab chiqarishini faqat yaxshi unumdor yer uchastkalarida to’plash mumkin emas.
Agar ishlab chiqarilgan mahsulot to’lovga qodir talab bilan ta’minlangan bo’lsa, yerning mahsuldorligi yoki joylashuvi jihatidan yomon sharoit qishloq xo’jalik tovarlariga narx shakllanishini tartibga soluvchi ijtimoiy normal sharoit hisoblanadi. Natijada o’rtacha yoki yaxshi yerlarda xo’jalik yurituvchi ishlab chiqaruvchilar qo’shimcha mahsulot va binobarin foyda oladilar.
Demak, differensial renta hosil bo’lishining tabiiy sharti miqdori cheklangan yerning sifati (unumdorligi) dagi farqlardir, uning ijtimoiy-iqtisodiy sababi esa foydalaniladigan yerlarda iqtisodiy jihatdan alohidalashgan tarzda mustaqil xo’jalik yuritishdir. Differensial renta o’zining kelib chiqish sharoitlarga qarab differensial renta I va differensial renta II ga bo’linadi. Differensial renta I yerning tabiiy unumdorligi bilan bog’liq bo’lgan, sanoat markazlariga, bozorlarga va aloqa yo’llariga yaqin joylashgan serunum yer uchastkalarida vujudga keladi. Differensial renta II xo’jaliklarni intensiv rivojlantirish, yerning hosildorligini oshirish uchun qo’shimcha xarajatlar sarf qilish bilan, ya’ni qishloq xo’jaligida kimyoviy o’g’itlarni qo’llash, yerlarning meliorativ holatini yaxshilash, qishloq xo’jaligini mexanizatsiyalash va elektrlashtirish darajasi bilan bog’liq holda vujudga keladi.
Yerga bo’lgan bu mulkchilik (shaklidan qat’iy nazar) monopoliyasi ijaraga beriladigan barcha yer uchastkalarining sifatidan qat’i nazar, yer egalariga absolyut renta deb atalgan rentani olishga imkon beradi. Ko’pgina mamlakatlarda qishloq xo’jaligida yerga xususiy mulkchilik monopoliyasi sharoitida ishlab chiqarishni olib borishga to’g’ri keladi. Hozirgi davrda yerga xususiy mulkchilik bilan bir qatorda boshqa mulkchilik shakllari ham mavjud. Masalan, davlat mulki, vaqf (machit, cherkov) mulklari va boshkalar. Absolyut yer rentasining vujudga kelish mexanizmi shundan iboratki, yer egalari yerni ishlovchi ijarachilarga foydalanish uchun ijaraga beradilar va ulardan yerdan foydalanganlik uchun to’lovlar oladilar. Mana shu to’lov absolyut yer rentasi deb nom olgan.
Agar yer ijaraga berilganda shu yerda turli xil inshootlar, binolar qurilgan bo’lsa, ularning ijara haqi alohida hisoblanadi. Renta nazariyasiga ko’ra qishloq xo’jaligida rentaning yana bir turi – monopol renta ham mavjud bo’ladi. Boshqa yerda uchramaydigan tabiiy sharoit, ba’zan noyob qishloq xo’jalik mahsulotlari (uzumning alohida navlarini, sitrus ekinlari, choy va hokazolarning alohida turlarini) yetishtirish uchun imkoniyat yaratadi. Bunday tovarlar monopol narxlar bilan sotiladi. Bu narxlarning yuqori bo’lishi ko’pincha to’lovga qodir talab darajasi bilan belgilanadi. Natijada monopol narxlar shunday mahsulotlarning individual qiymatidan ancha yuqori bo’lishi mumkin. Bu esa yer egalariga monopol renta olish imkonini beradi.
Ayniqsa, bu o’ziga xos xususiyat agrar sohada yaqqol namoyon bo’ladi. Chunki bu yerda takror ishlab chiqarish ko’p jihatdan tirik organizm (hayvon, o’simlik va boshqalar) bilan ham bog’liq. Shuning uchun bu bobda iqtisodiyotning umumiy tomonlari bilan birgalikda uning agrar sohada namoyon bo’ladigan o’ziga xos xususiyatlari ko’rib chiqiladi. Ushbu bobda dastlab agrar munosabatlarning mazmunini tahlil qilib, kеyin e’tibor yer rеntasiga qaratiladi. Yer rеntasining vujudga kеlishi va taqsimlanishi muammosiga turlicha qarashlarni bayon qilib, ularning qisqacha tavsifi bеriladi. Agrosanoat intеgratsiyasi va agrosanoat majmuasining mazmuni, ularning tarkibi va vazifalariga to’xtalib o’tilib, bob so’ngida agrobiznеs va uning turlari bayon etiladi.

Agrar munosabatlar–bu qishloq xo’jaligi mahsulotlarini ishlab chiqarish, qayta ishlash, sotish va qishloq xo’jaligi vositalarini ishlab chiqarish bilan bog’liq bo’lgan turli-tuman subyektlar o’rtasidagi munosabatlardir. Agrar munosabatlar – bu qishloq xo’jaligi subyektlari o’rtasidagi o’zaro munosabatlarning keng doirasidir. Ayniqsa, mehnatda band aholining sezilarli darajada katta qismi qishloq xo’jaligida band bo’lgan mamlakatlar uchun agrar munosabatlar alohida ahamiyat kasb etadi.

2.2 Agrosanoat integratsiyasi va uning asosiy ko’rinishlari.
Agrar sohada ishlab chiqarish ko’p jihatdan yer bilan bog’liq bo’ladi. Yerga egalik qilish, tasarruf etish va undan foydalanish bilan bog’liq bo’lgan munosabatlar agrar munosabatlar deyiladi. Qishloq xo’jaligida takror ishlab chiqarishning muhim xususiyatlaridan biri shundaki, bu yerda ishlab chiqarish jarayoni bevosita tirik mavjudotlar – yer, o’simlik, chorva mollari bilan bog’liq bo’ladi va tabiiy qonunlar iqtisodiy qonunlar bilan bog’lanib ketadi. Bunda yer mehnat quroli va mehnat predmeti sifatida qatnashadi. Yerning boshqa ishlab chiqarish vositalaridan farqi shundaki, undan foydalanish jarayonida u yeyilmaydi, eskirmaydi. Aksincha, agar undan to’g’ri foydalanilsa, uning unumdorligi oshib boradi. Yerning hosil berish qobiliyatiga tuproq unumdorligi deyiladi. U tabiiy yoki iqtisodiy bo’lishi mumkin. Uzoq yillar davomida kishilarning hech qanday aralashuvisiz, tabiiy o’zgarishlar natijasida yerning ustki qatlamida o’simlik “oziqlanishi” mumkin bo’lgan turli moddalarning vujudga kelishi yerning unumdorligi deyiladi. Agar tuproq unumdorligi kishilarning tabiatga ta’siri natijasida, ya’ni tuproq tarkibi va dehqonchilik usullarini yaxshilash sun’iy yo’l bilan, (masalan, yerni organik va kimyoviy o’g’it, ishlab chiqarishni mexanizatsiyalash, ilmiy asoslangan sug’orish, irrigatsiya va melioratsiya kabi ishlab chiqarish usullarini joriy qilish hamda boshqa shu kabi yo’llar bilan) amalga oshirilsa, bu iqtisodiy unumdorlikni tashkil qiladi. Yerdan olinadigan hosil ko’proq mana shu yerning tuproq unumdorligini saqlash va uni oshirish, ya’ni insonning, aniqrog’i ishchi kuchining, jonli mehnatning yerga faol ta’siri bilan bog’liq bo’ladi. Iqtisodiyotning boshqa tarmoqlari kabi qishloq xo’jaligida ham ishlab chiqarish uning omillarining bevosita birikishi asosida sodir bo’ladi. Bunda ishchi kuchi faol bo’lib, asosiy rolni o’ynaydi. Qishloq xo’jalik korxonalarida yerdan boshqa barcha ishlab chiqarish vositalari xususiy, shaxsiy, jamoa mulk shaklida bo’lishi mumkin. Bundan ulardan barcha jamiyat a’zolarining turmush darajasini yaxshilash yo’lida foydalaniladi. Hozirgi paytda qishloq xo’jaligida xo’jalik yuritishning asosiy ko’rinishlari fermer va dehqon xo’jaligi shakllarida bo’lib, ulardagi ishlab chiqarish jarayonlari turli iqlim va tuproq sharoitlarida olib boriladi. Qishloq xo’jalik korxonalarida ham asosiy kapital turli xil traktorlar, mashinalar, transport vositalari, bino, inshootlar, ko’p yillik daraxtlar, mahsuldor chorva hamda ish hayvonlari, shuningdek, xizmat muddati bir yildan ortiq bo’lgan turli xil asbob-uskunalardan tashkil topadi. Qishloq xo’jaligida muhim ishlab chiqarish vositasi hisoblangan yer pul bilan bilan baholanmasligi, ya’ni qiymati o’lchanmasligi tufayli, kapital qiymati tarkibida hisobga olinmaydi. Qishloq xo’jaligida mavjud bo’lgan asosiy kapitalning ayrim turlari, masalan, ko’p yillik daraxtlar, mahsuldor chorva, ish hayvonlari, sug’orish inshootlari va boshqalar sanoat tarmoqlarida bo’lmaydi. Bundan tashqari, ishlab chiqarish vositalari hisoblangan binolar, sug’orish inshootlari va boshqalar ishlab chiqarish natijasini oshirishga faol ta’sir o’tkazadi, sanoat tarmog’ida esa ular birmuncha sustroq va bilvosita ta’sir o’tkazadi. Shunga binoan qishloq xo’jaligidan kapitalning tarkibida turli inshootlar, binolar, uzatma mexanizmlar va boshqalarning hissasi ko’proq. Qishloq xo’jaligida takror ishlab chiqarishni amalga oshirishda asosiy kapital ham qatnashadi.
Qishloq xo’jaligi korxonalarida aylanma kapital quyidagilardan tashkil topadi: yosh va boquvdagi hayvonlar, yem-xashak, urug’lik fondlari, kimyoviy o’g’itlar, xizmat muddati bir yildan kam bo’lgan turli xil ishlab chiqarish vositalari
– inventarlar, yoqilg’i va moylash materiallari hamda shu kabilar. Ishlab chiqarish jarayoni qishloq xo’jaligida aylanma kapitalning ko’pgina qismi hali tugallanmagan ishlab chiqarish shaklida bo’ladi. Qishloq xo’jalik mahsulotlarini ishlab chiqarish va ularni sotish jarayonida kapital boshqa tarmoqlardagidek doiraviy aylanib turadi, ya’ni pul shaklidan ishlab chiqarish shakliga, undan tovar shakliga o’tib, yana pul shakliga qaytib keladi.
Shuni ham ta’kidlash kerakki, qishloq xo’jaligida ishlab chiqarilgan mahsulotlarning miqdori yerning hosildorligi, uning sifatiga bevosita bog’liq bo’ladi. Yerning tabiiy, biologik, iqtisodiy va texnikaviy sharoitlarini yaxshilash ham qishloq xo’jaligida mavjud bo’lgan kapitalning doiraviy aylanishiga bevosita ta’sir ko’rsatadi. Shuning uchun bu omillardan to’laroq foydalanish har bir xo’jalikning muhim vazifasidir. Tabiiy omillar qishloq xo’jalik mahsulotining bevosita ko’payishiga ta’sir etsa ham, mahsulotning qiymatini oshirmaydi, ya’ni qiymat yarata olmaydi. Ishlab chiqarish tabiiy sharoitlar bilan bog’liq bo’lganligi uchun ham bu yerda ish davri va umumiy ishlab chiqarish vaqti o’rtasidagi muddat sanoatga nisbatan birmuncha uzoqroq bo’ladi.
Masalan, qishloq xo’jaligida turli ekinlarni ekib bo’lingandan to hosil yig’ishtirib olinguncha ishlab chiqarish vaqti davom etadi. Ish davri esa shu vaqt ichida qishloq xo’jalik ekinlari mehnat ta’sirida bo’lgan kunlar hisoblanadi. Qishloq xo’jaligida ishlab chiqarish jarayoni mavsumiyligi bilan xususiyatlidir. Bu hol qishloq xo’jaligida mavjud bo’lgan mehnat vositalaridan, ya’ni kombayn, turli ekish asboblari va shu kabilardan foydalanish vaqtiga bevosita ta’sir o’tkazadi.
Boshqacha qilib aytganda, bu mehnat vositalaridan yilning ma’lum muddatlaridagina foydalaniladi, qolgan vaqtda esa ular bekor turadi. Masalan, seyalkadan ekish davomida foydalanilsa, g’alla o’rish kombaynlari, paxta terish mashinalari esa yiliga 20-30 kun yig’im-terim paytida ishlatiladi, xolos. Shuning uchun ham qishloq xo’jaligida mehnatning kapital va energiya bilan qurollanish darajasi moddiy ishlab chiqarishning boshqa tarmoqlariga nisbatan yuqori bo’lishini taqozo qiladi, lekin bu yerda asosiy va aylanma kapital harakati sustroq. Bulardan tashqari qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishi va mehnat jarayonlarining mavsumiyligi sababli yil davomida aylanma mablag’larning sarfi bir me’yorda bo’lmaydi. Qish va yoz mavsumlarida xarajat qilinadigan aylanma mablag’lar tarkibida birmuncha tafovutlar mavjud. Masalan, qish mavsumida aylanma mablag’larning ko’pgina qismi (urug’lik, yem-xashak, turli ozuqalar) ishlab chiqarish ehtiyot qismi shaklida turadi, yoz faslida esa tugallanmagan ishlab chiqarish, texnikaning butlash qismlari, neft mahsulotlari va shu kabilarning hissasi ortib boradi. Qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishini tashkil qilishda yuqorida sanab o’tilgan xususiyatlarni hisobga olib, ishni tashkil qilish uning samaradorligini ta’minlashda muhim ahamiyatga egadir. Bizning mamlakatimizda aholining nisbatan zichligi va qishloq xo’jaligiga yaroqli yerlarning cheklanganligini hisobga olib, yerga xususiy mulkchilik joriy qilinmadi, unga davlat mulki saqlanib qoldi.
Lekin, bozor iqtisodiyoti talablaridan kelib chiqib, oqilona agrar islohotlar amalga oshirilmoqda va bu jarayon chuqurlashtirilmoqda. O’zbekistonda yer davlat mulki hamda umummilliy boylik bo’lganligi sababli yerga bo’lgan mulkchilik, yerga egalik qilish va yerdan foydalanish masalalari alohida ajratib tahlil qilinishi lozim. Yerga egalik jismoniy va huquqiy shaxslarning ma’lum yer uchastkasiga tarixan tarkib topgan asoslardagi yoki qonun hujjatlarida belgilangan tartibdagi egalik huquqini tan olishini bildiradi. Yerga egalik deganda avvalo yerga bo’lgan mulkchilik huquqi va uni iqtisodiy jihatdan realizatsiya qilish ko’zda tutiladi. Yerga egalikni yeri bo’lgan mulkdor (bizda davlat) amalga oshiradi. O’zbekiston Respublikasining Yer kodeksida ta’kidlanganidek «Er uchastkalari yuridik va jismoniy shaxslarga doimiy va muddatli egalik qilish hamda ulardan foydalanish uchun berilishi mumkin». Yerdan foydalanish huquqi – bu o’rnatilgan urf-odatlar yoki qonuniy tartibda undan foydalanishni bildiradi. Yerdan foydalanuvchi yer egasi bo’lishi shart emas.
Real xo’jalik hayotida yerga egalik qilish va yerdan foydalanishni ko’pincha har xil jismoniy va huquqiy shaxslar, xususan hozir bizda asosan dehqon va fermer xo’jaliklari amalga oshiradi. Agrar munosabatlarni o’rganishda ham ishchi kuchining, jonli mehnatning faol rol o’ynashini, uning hamma moddiy vositalarga jon ato etib, harakatga keltiruvchi rolini tushunmaslik go’yo kapital foyda yoki foiz, yer esa renta yaratadi, degan ko’pgina xato fikr mulohazalarga, yolg’on tasavvurlarga olib keladi. Bu masalalarni to’g’ri tushunishda renta munosabatlarini o’rganish muhim rol o’ynaydi.

Agrar munosabatlar deganda biz, qishloq xo„jalik ekinlarini ekish, yetishtirish, ishlov berish, yig’ib-terib olish, xom ashyo mahsulotiarini qayta ishlash, qishloq xo„jalik oziq-ovqat mahsulotlarini sotish, ayirboshlash, daromadni taqsimlash bilan bog’liq agrosanoat majmui jarayonida subyektlar hisoblangan yuridik va jismoniy shaxslaming ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy-ma‟rifiy va tashkiliy-texnikaviy jabhalardagi faoliyatni tushunamiz.

Aholini qishloq xo’jalik mahsulotlariga boigan ehtiyojlarini qondirish, qishloq xo’jalik infratuzilmasini rivojlantirish, mulkchilikni shakllantirish, mahsulotni yetishtirish va qayta ishlash tizimini takomillashtirish bilan ijtimoiy munosabatlami tartibga solishda qishloq xo’jaligiga oid xususiy tamoyillar, institutlar qoida-talablar va tuzilmalar bilan birgalikda boshqa asosiy sohalarining ma’lum bir jarayonidagi munosabtlami tartibga solishga qaratilgan qoida-talablari keng qo’llaniladi. Shuning uchun ham qishloq xo’jalik sohasi sifatida keng qamrovli, ko’p qatlamli tizimdan iboratdir.
Qishloq xo’jalik yersuvlaridan foydlanish va muhofaza qilish bilan bog’liq munosabatlar ekologiya, yer va suv qonunchiligi;
qishloq xo’jaligida mehnat bilan bog’liq jarayonlar mehnat huquqi;
mulkiy va xo’jalik yuritish jarayoni fuqarolik va xo’jalik qonunchiligi;
agrosanoat majmuini boshqarish esa ma’muriy qonunchilik hujjatlari bilan tartibga solinadi.
Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik faoliyatining tashkiliy - huquqiy shakllari respublika mustaqilligining dastlabki yillaridayoq to’g’ri yo’lga qo’yilgan. O’zbekiston Respublikasi “Tadbirkorlik to’g’risida”gi qonunga (1992-y.) ko'ra kichik biznes va xususiy tadbirkorlik faoliyati bilan shug'ullanuvchi tadbirkorlikning tashkiliy shakllari quyidagilardan iborat:

- yakka tartibdagi mehnat faoliyati;

- ayrim fuqaro tomonidan yo’llanma mehnatni jalb etish asosida amalga oshiriladigan jamoa tadbirkorligi;
- bir guruh fuqarolar tomonidan amalga oshiriladigan jamoa tadbirkorligi.

Tadbirkorlik faoliyatini tadbirkorlik subyektlari tomonidan (korxona) tuziladi. O’zbekistonda tadbirkorlik subyektlarini tashkil etish, ulaming faoliyat ko’rsatishi, qayta tashkil etish va tugatishning huquqiy, iqtisodiy va ijtimoiy asoslari O’zbkiston Respublikasi “O’zbekiston Respublikasidagi Korxonalar to’g’risida”gi qonuni (1994-y) bilan tartibga solindi. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning tashkiliy-huquqiy tizimida yakka mehnat faoliyati, xususiy tadbirkorlik faoliyatining eng oddiy shaklidir. Yakka mehnat faoliyati tarixda hunarmandchilik va oilaviy mehnat bilan shug’ullangan. Yakka mehnat qiluvchining faoliyati qonun hujjatlarida soddalashtirilgan tartibda belgilangan.

Yuridik shaxs maqomini olmay faoliyat yuritish qonun hujjatlarida ruxsat etilmagan. Tadbirkorlik faoliyati bilan shug„ullanuvchi jismoniy shaxslar faoliyati O’zbekiston Respublikasining “Tadbirkorlik faoliyati bilan shug’ullanuvchi jismoniy shaxslardan ro’yxatdan o’tkazish to'ovini olish va ro’yxatdan o’tkazish tartibi to’g’risida”gi qonunga (2011-y.) muvofiq amalga oshiriladi. Tadbirkor mahsulotlami tayyorlash va sotish bilan shug„ullanish mobaynida yollanma mehnatdan foydalansa, u yuridik shaxs hisoblanib uni O’zbekiston Respublikasining ‘Korxonalar to’g’risida’gi, (1994-y) ‘Tadbirkorlik to’g'risida’gi, (1992-y) ‘Mulkchilik to’g’risida’gi (1990-y) qonunlari va boshqa me’yoriy hujjatlar asosida amalga oshiriladi. Qishloq xo’jaligida xususiy tadbirkorlikning tashkiliy-huquqiy shakllari O’zbekiston Respublikasining 1998-yil 30-aprelda qabul qilingan ‘Fermer xo’jaligi to’g’risida’, ‘Dehqon xo’jaligi to’g’risida’, ‘Qishloq xo„jaligi kooperativi (shirkat xo’jaligi) to’g’risida’gi qonunlarida o’z ifodasini topgan. Ishlab chiqarish kooperativlari kichik biznes va xususiy tadbirkorlikda tadbirkorlik faoliyatining tashkiliy huquqiy shakli bo’lib, yirik tovar xo’jaligi ekanligi bilan ajralib turadi.
Xo’jalik shirkati umumiy nom ostida birgalikda tadbirkorlik faoliyatini olib borish uchun bir nechta shaxsning birlashuvi Xo’jalik jamiyati tadbirkorlik faoliyatini olib borish uchun bir shaxs yoki bir nechta shaxsning mulklarini birlashtirish (ajratish) yo'li bilan tashkil etiladigan korxonadir. Xo’jalik shirkatlari va jamiyatlari to’liq shirkat, kommandit shirkat, ma’suliyati cheklangan jamiyat, qo’shimcha mas’uliyatli jamiyat, aksionerlik jamiyati kabi shakllarga ega. Qishloq xo„jaligida tadbirkorlik faoliyati bilan shug’ullanuvchi subyektlar shirkat xo'jaligi, dehqon va fermer xo’jaliklari uning shakllari deb ham yuritiladi. Sho’ba va qaram korxonalarga quyidagi ta’rif berilgan:
Ustav fondiga hissa qo’shishda xo’jalik jamiyatida ishtirok etgan jamiyat sho’ba xo’jalik jamiyati deyiladi. Ustav fondida ishtirok ustun mavqega ega bo’lgan xo'jalik asosiy xo’jalik deyiladi. Xo’jaliklarning sho’ba va asosiy darajaga ega bo’lishi ular o’rtasida tuzilgan shartnomalar asosida yoki biri ikkinchisining qarorlariga muvofiq ish tutishi bilan ham ifodalanadi. Qaram xo'jalik jamiyatlari ancha boshqa iqtisodiy statusga ega. Xo’jalik jamiyatida qatnashuvchi jamiyatning biri 20 % dan ko’proq yoki mas’uliyati cheklangan jamiyatning ustav fondining yigirma foizidan ko’prog’iga ega bo’lsa, ikkinchi jamiyat qaram xo’jalik jamiyati deyiladi. Bunday jamiyat ham yuridik shaxs hisoblanadi. Ishlab chiqarish kooperativlari fuqarolaming shaxsiy ishtirok etish hamda a’zolarning ishtirokchilaming mulk bilan qo’shiladigan pay badallarini birlashtirish asosida birgalikda ishlab chiqarish yoki boshqa xo„jalik faoliyatini olib borishi uchun a’zolik negizida ixtiyoriy birlashmasi hisoblanadi.
Kooperatsiya jismoniy va yuridik shaxslarning turli xil iqtisodiy va ijtimoiy faoliyat sohalarida umumiy maqsadlarga erishish uchun tashkiliy rasmiylashtirilgan shirkat (jamoa) mulki shakliga asoslangan o’z xohishi bilan birlashuvini aks ettiradi. Unitar korxonalar tadbirkorlik korxonalari o'rtasida alohida o’rin egallaydi. O’zi mulk egasi bo’lmasdan unga mulkdor tomonidan berilgan mulk asosida faoliyat yurituvchi tijoratchi tashkilot unitar korxona hisoblanadi.


Xulosa: Biz “Agrobiznes va uning turlari” haqida so’z yuritar ekanmiz Agrobiznes, tarixiy ravishda odamlarning oziq-ovqat moddalarini olish, ularni qayta ishlash va sotish, shuningdek, qayta ishlovchi o'simliklar va hayvonlar yetishtirishni o'z ichiga olgan bir necha turdagi biznes faoliyatlaridan iboratdir.

Agrobiznesning turlari quyidagilardan iborat bo'lishi mumkin:

Qishloq xo'jaligi: Bu faoliyatlar o'simliklar va hayvonlar yetishtirish, ulardan mahsulotlar chiqarish, sotish va sotib olishni o'z ichiga oladi.
Etik: Et va go'sht mahsulotlarini yetishtirish, qayta ishlash va sotish. Bu turga qoyilgan bir necha bizneslar o'rniga go'sht o'simliklari, mazali xayvonlar va ko'p yillik o'simliklar kiradi. Suv va ichimlik resurslari ishlab chiqarish: Bu turdagi biznes faoliyatlarida suv va ichimliklar qayta ishlash, suv resurslaridan foydalanish va ularni xavfsiz tarzda saqlash yo'nalishida ishlar olib boriladi.
Agrosanoat: Agro kimyo, qurilish va agro mebelni o'z ichiga olgan biznes faoliyatlariga aylandi.
Agrobiznesning umumiy maqsadi, odamlarga oziq-ovqat mahsulotlari taqdim etish, ularni sotish va o'z ichiga olishdir. Agrobiznes, dunyoning bir nechta mamlakatlarida tashkil etilgan xalkaro hamkorlik tashkilotlari orqali rivojlanmoqda va bugungi kunda, tashqi xarajatlarning kattaligi sababli, mamlakatlar uchun asosiy kirim manbai hisoblanadi.