Kurs ishi mavzu: boshlangich sinf o’quvchilarini tarbiyalashda tejamkorlikdan foydalanish

I-BOB
1.1. OILADA BOLA TARBIYASINING O‘RNI

Bul temanı organishdan maqset oquvchilarga shaxstıń jetilisiwinde shańaraqtıń jetekshi tasirini shańaraq tárbiyasınıń oziga tán milliy qásiyetleri hám de tipik kemshiliklerin, bul kemshiliklerdi saplastırıw jalların, tárbiya natiyjeliliginiń asırıw faktorların túsindiriw, shańaraq tárbiyası, shańaraqtaǵı tárbiya múmkinshiligi hám pedagogikalıq mádeniyat haqqında túsinikler beriw.

Oqituvchi temanı elon qilgach, taxtaǵa eki portretni, mısalı, X. Alımjon hám bir nomalum shaxstıń portretlarini iladi hám «Kimlerniń pátini korib turıpsız? » dep soraydi. Oquvchilar X. Alımjon atınıń tezlik penen aytadılar, biraq ekinshi portretga qaray tınısh bolib qaladılar. Oqituvchi «Bul ogri, gúdibuzar N. dıń súwreti», deydi hám dawam etedi: «X. Alımjon sizge jaqsı tanıs. Ol tek ottiz bes jıl ómir korgan. Lekin sol qısqa omirinde ozbek xalqi ushın ájayıp kórkem, ilimiy dóretpeler qaldırdiki, olardı biz búginge shekem jaxsı kórip oqiymiz. Shayırdıń turmısı, ijodi menen háwesker izertlewshilerdiń áwele onıń qanday shańaraqta tárbiyalanganiga, balalıq dáwirine itıbar berediler. Ogri, gúdibuzardıń jınayatlı jumısların organatuǵın jınayat qıdırıw bolimi hodimlari da onıń qanday shańaraqta voyaga jetkenin, kimlerniń tasiriga berilgenin anıqlaydilar. Xosh, nege hár eki shaxstıń balalıq dáwiri, shańaraq ortalıǵı qıyqımlıq menen organıladı? »

Oqituvchi oquvchilarning juwapların dıqqat menen tıńlaydı, song ulıwmalastırıp, sonday juwmaq shıǵaradı :

«Sonday eken, bala shaxsınıń qáliplesiwinde shańaraq ortalıǵı sheshiwshi áhmiyetke iye boladı. Otmishda bazi filosoflar, pedagoglar balanıń shańaraq ortalıǵında tárbiyalanıwı qara basınıń ǵamın oylawshılıq hám basqa illetlerdi vujudga keltirip, adamlardıń ozaro dos jasawına ırkinish beredi, dep esaplaganlar. Bunday pikirdegi kisiler házir de tabıladı. Olar hámme ata-analarda pedagogikalıq bilimler balavermaydi, bunnan tısqarı, bala bir-bir yarım jasında yasliga, keyin bogchaga, mektepke baradı. Sonday eken, kop waqtın social tárbiya mákemelerinde otkazadi, ata-analar bir táwlikte az balası tárbiyası ushın un bes minut da waqıt ajratmaydi, degen juwmaqlarǵa súyene otirip, shańaraqqa tiyisli tárbiyadan pútkilley waz keship, social tárbiyaǵa atıw kerek, degen pikirdi olga júrgizip atırlar. Xosh, buǵan siz ne deysiz? ».

Bir-eki dana oquvchining juwabın esitip, dawam etiledi: shańaraqtı socialliq ómirden pútkilley ajralıp qalǵan qala dep qaraw notogri. «Eger insan az tábiyaatına kora social janzat ekan» (K. Marks) shańaraq da social jámáát bolıp tabıladı; óytkeni, ol adamlar birlespeinen quram tapqanku! Sonlıqtan, hár bir shańaraqtaǵı tárbiya da malum mániste social áhmiyetke iye boladı. Shańaraqtaǵı tárbiya tiykarında qáliplesken shaxstıń mápi jámiyet máplerine qarsı bolmay jasawı hám birlesip ketiwi de múmkin. Ulyanovlar shańaraǵında insaniyat baxti ushın gúresgen janbaz shaxslar jetisip shıǵıwı buǵan jaqtı mısal bala aladı. Jazıwshı v. Kanimets «Ulyanovlar» atlı kitabında Mariya Aleksandrovna hám Ilya Nikolaevich balalar tárbiyasına qanday áhmiyet beriwgeni, vladimir Ilich shaxsınıń kámalıde shańaraq tárbiyası, ortalıǵı qanday rol, aynaǵanı suwretlab berilgen. Sol orinda bul kitaptı aǵıwdı usınıs etiw maqsetke muwapıq bolıp tabıladı.

Bala shaxsın kámalǵa jetkiziw ushın gúresde shańaraqtaǵı tárbiyalıq processni pedagogikalıq mádeniyat tiykarında tashkil eta alıw júdá zárúrli bolıp tabıladı. Pedagogikalıq mádeniyat ne? Pedagogikalıq mádeniyat balanı klassik hám zamanagóy pedagogikalıq bilimlerdi bilgen halda zaman talabı tiykarında tárbiyalaw bolıp tabıladı. Ata-anada pedagogikalıq mádeniyat az-ozidan ónim bolmaydi, bálki oǵan tárbiya menen saldamlı shugullanish, izertlew, aǵıw, tájiriybe arttırıw arqalı eriwiladi. Shańaraqta bala tárbiyasın rejimnen baslaw, rejimdi balanıń jasına qaray belgilew kerek; rejimge organǵan balada tártiplilik, ıntızamlılıq páziyletleri tábiy rawajlanadı ; sonıń menen birge, onı tazalıqqa orgatish kerek. Bul tárbiyalıq faktorlardı ámelge asırıwda balanıń fizikalıq rawajlanıwına, shınıǵıwına da itıbar, berip barıwı kerek. Bala tilge kirey baslawı menen salıstırǵanda quramalı tárbiyalıq islerdi ámelge asırıw kerek. Bala ıqshamlı,
Íntızamlı, ádepli etip tárbiyalansa-yu, zamanagóy sotsial-psixologiyalıq hám rawajlanıw talapları esapqa alinbasa, onıń keleshegine, baxtiga zomin bolib qalıw múmkin. Sol sebepli ata-ana social tárbiya mákemeleri menen sheriklikte balalardıń kásip-ónerdi, kompyuter sawatlı adamlıǵın, tillerdi, kórkem ádebiyattı, ilmni organıwǵa sportqa umtılıwın ragbatlantirishlari zárúr.
Ata-ana qıyqım psixolog, názik didli pedagog, balanıń keleshegin jaratıwshı boljawgoy bolıwı kerek. Eger ata-ana bala daǵı istedod urıqların az waqtında sezip, olardıń rawajlanıwına sharayat jaratıp bere alsa, bala shaxsınıń jetilisiwine úlken jal ashadı.
Oqituvchi áne usılardı túsintirgennen song ata-ananıń balaǵa úlgi retindegi tasiri haqqında toxtaladi. Ol áwele tómendegi bólekti aǵıp beredi yamasa oquvchilardan birine oqitadi:
«Sizdiń az xulqu atvoringiz - sheshiwshi eń zárúrli zat bolıp tabıladı. Balanı tek ol menen soylesgende, násiyxat etkende, yamasa oǵan geypara zat buyırǵandagina tárbiyalayman dep oylamang. Siz balanı turmısıńızdıń hár bir momentinde, hátte ozingiz úyde yoqligingizda da tárbiyalaysiz. Sizdiń qanday kiyinishingiz, basqalar menen hám basqalar haqqında qanday sóylesiwińiz, kewilli bolıwıńız yamasa uwayımlanıwıńız, dost hám dushpanıńız menen qanday mámile etiwińiz, kúliwińiz, gazeta aǵıwıńız bular hámmesi bala ushın úlken áhmiyetke iye. Gápińiz sesler uyǵınlıǵıı sal ozgarsa da, bala bunı tezde payqab aladı yamasa sezedi, bala pikiringizdagi hámme ozgarishlarni hár túrlı jal menen bilip aladı, lekin ozingiz bunnan xabarsız balasız. Eger siz úyde qopollik yamasa maqtanshaqlıq qılsańız, yamasa ishkilikke berilsangiz, odan da jamanı onani xaqorat qılsańız siz balalarıngizga asa úlken zálel jetkezgen balasız, olarǵa jaman tárbiya bergen balasız hám sizdiń bul nojoya qılıqlarıńızdıń áqibeti júdá jaman baladı.
Ata-ananıń oziga qatal bolıwı, ata-ananıń az shańaraǵın húrmet etiwi, ata-ana ozining hár bir qádemin qadaǵalaw astına alıwı kerek tárbiyanıń birinshi hám eń tiykarǵı metodı shu bolıp tabıladı!».
Oqituvchi: «Bul bólek hár bir shańaraqta bolıwı hám tez-tez aǵıp turılıwı kerek bolǵan A. S. Makarenkoning «Balalar tárbiyası haqqında leksiyalar» kitabından keltirildi. Bul kitap daǵı gápler magzini chaqib alǵan ata-ana az pedagogikalıq mádeniyatın kóteriwge erisedi», deydi hám ozbek shańaraqlarındaǵı tárbiyanıń oziga xosligiga toxtaladi.
Ozbek shańaraqlarında balanı miynetsevarlikka orgatishga bólek itıbar beriledi. Bunda kopincha ata-analardıń azları balalarǵa ornak korsatadilar. Mısalı, ana awqat pısırıw, kir juwıw, úydi sárenjam -sarishta tutıw, sıyaqlı islerdi sidqidildan atqaradı hám bunı ozining shańaraqtaǵı minneti dep biladi, hesh qashan kúyewine: huqıqımız teńku, siz da kir yuving, nan yoping! » demaydi. Áke de az gezeginde rozgordagi barlıq ogir islerdi, shańaraqtı ekonomikalıq tárepten taminlashni az moynına aladı, buǵan baylanıslı miynetsevarlik, jankúyerlik úlgilerin korsatadi. Bunday sharayatta ata-anaǵa eliklewan bala shaxsında miynetsevarlik, shańaraqparvarlik páziyletleri quram tapa baradı. Ozbek xalqiniń «bir balaǵa jeti qoshni xojayin», degen naqli bar. Bala ulgaygan sayin máhelle degi tay-marakalarda qatnasadı, átirap daǵı aq kewillerdi korib ozining pazıyletlerin boyitadi, kemshiliklerin yoqotishga háreket etedi, odaǵı menmenlik sezimleri yoqolib baradı. Úlken jaslı kisiler balanı jaqsı jumısları ushın maqtab, jaman qılıqları ushın uyaltirib turadılar.
Joqarıdaǵı pikirlerden ozbek shańaraqlarında bala shaxsın kámalǵa jetkiziw ushın hámme shárt-sharayat tayar, degen juwmaq kelip shıqpaydı. Bazi ozbek shańaraqlarında balanıń ústi pútin, qorni toq bolsa jetedi, balatuǵın bala ozi balaveradi, degen unamsız qarawlar da bar. Yamasa úlken-úlken tay-marakalar etken halda apa shaxsınıń rawajlanıwı ushın zárúr buyımlardı satıp alıwdı istamaydilar. Bazi xojalıqlarda balalardıń sabaqlıǵınan tısqarı kórkem, ilimiy-kópshilikke arnalǵan kitaplar jaq, gazeta-jurnallarǵa jazılıw bolishmaydi, men bir qol ónermenti yamasa sawda jumısshısıman, kitaptı ne etemen deyiwedi. negizinde, kitapsız hesh kimdiń shaxsı kámalǵa yeta almaydı. Keyingi jıllarda hár bir shańaraq ushın zárúr «Salamatlıq», «Úy-rozgor ensiklopediyasi» «Ol kim? Bul ne? » sıyaqlı kitaplar baspadan shıǵarıladı. Bul kitaplar shańaraqta bala tárbiyası menen shugullanishda júdá qal keledi, sol sebepli ozbek xojalıqları olarǵa iye bolıwı kerek. Bazi ata-analar barsha, mektep bar dep bala tárbiyası menen saldamlı shugullanmaydilar, sharapları notogri yolga kirip ketkennen song bolsa -oh-voh etip yuradilar. Ata-ana barsha, mektep menen jaqın baylanıs ornatsa, shańaraqtaǵı tárbiyalıq jumıslar social tárbiya menen uygunlikda alıp barılsa, bala shaxsınıń qáliplesiwi eki xillik, qáteler roy bermeydi.
Shańaraq tárbiyasında úlken-kishi másele jaq. Sol sebepli awqatlanıw, mámile, júriw-turıw, kiyinish, jeke gigiena qaǵıydalarına ámel qılıw, televidenie, radio esittiriwlerinen paydalana biliw, kopchilik arasında ozini tutıw, úlkenlerdi húrmet qılıwdı organıw bala shaxsınıń jetilisiwinde birdey áhmiyetke iye bolǵan jumıslar bolıp tabıladı.
Hár bir xalıq az balalarınıń baxıtlı bolıwı ushın áyyemginen gúresip kelgen. Bunı áwladlardan áwladlarǵa atip kelgen mınawy ǵáziyne kitaplardan bilse baladı. Áne sonday kitaplardan biri - Shıǵısda ataqlı bolǵan «Qobusnoma» bolıp tabıladı. Ol XI asirde, parsı -tájik tilinde jaratılǵan, júdá kop tillerge awdarma etilgen. 1860 jılda Ogahiy tárepinen ozbek tiline awdarma etilgennen soń «Qobusnoma» ozbek xalqiniń shańaraq tárbiyasın ámelge asırıwda járdem beretuǵın qollanbalardan bolib qalǵan. Bul kitapda kásip-óner organishning zárúrligi jóninde sonday dep ataladı : «Eger tábiyaatıń hár qansha túp bolsa da, oǵan magrur bolmagil, sebebi tán gozalligi óner bezegi menen ziynatlanmas, hesh nársege arzimaydi. Mısalı, depdurlarkim, uluglik akut hám bilim menen bolıp tabıladı, atatek menen emes. Ata-anań qoygan atlarına magrur bolmagil, bul at tek sırtqı korinishdan basqa zat emes. Biraq sen óner menen bir atqa iye bolgil». Sonlıqtan, hár qanday kásiptiń ustası bolish ushın shańaraqta balaǵa jal ashıw kerek, sebebi balalıqta qáliplesken sheberlik, uqıp-buronlik sapaları bir ómir turaqlı yoldosh baladı.
Ata-ana bala tárbiyasında bir jaǵadan bas shıǵarıwı zárúr, eger áke basqasha, ana basqasha talap qoysa, balada eki júzlilik belgilerin koramiz. Bunday waqıtta ata-ana tezlik penen az qátesinińni togrilashi, bala daǵı nojoya qılıqlardı yoqotishga háreket etiwi kerek. Ata-ana sonday jumıs tutıp, azları berip atırǵan tárbiyanıń balaǵa qanday tasir korsatayotganini gúzetip barıwı, balada nojoya qılıqlar sezilsa, tárbiyanıń basqa natiyjelilew usılların qollashi zárúr. Balaǵa mehribanlıq etip, hádden tıs erkelew onıń kalondimog, menmen etip qoyishi, yamasa tuyıq, juratsiz, ǵayratsız bolib qalıwına alıp keliwi múmkin.
Malumki, pedagogikada tán sazayı beriw qadaǵan etilgen. Sonıń menen birge, shańaraq tárbiyasında da balaǵa tán sazayı beriwden saqlanıw kerek. Bunıń orniga túsindiriw, dashnom beriw, shańaraqqa tiyisli yigilishda gúnakár balanı talqılaw usıllarınan paydalanıw zárúr. Balanı hadeb jazalayverish, «sen adam bolmaysan! » dep muqatıw da notogri. Bunda bala qash-qatayoq bolib qaladı. Sol sebepli balanı waqıt-waqtında ragbatlantirib turıw kerek.
Qullası, hár bir ata-ana balaǵa tárbiya beriw boyınsha ozining pedagogikalıq mádeniyatın óstirib barıp, bul júdá masuliyatli jumısqa qatiyat hám dóretiwshilik menen jaqınlawı zárúr.
1. 2. Tárbiya processinde oquvchilarda puxtalıq túsiniklerin sıńırıw

Bazar ekonomikası shańaraq tárbiyasında keń qollanıp kelingen milliy qádiriyat retindegi tájiriybelerine súyenishni da talap etedi. Mısalı, ozbek shańaraqlarında balalardı puxtalıq ruwxında tárbiyalap kelgenler, ısrapshılıqqa jal qoymaganlar.

Malumki, «iqtisod» sazınıń manosi keń bolib, tereń mazmunga iye. Kop urındı bul saz ásbapları xalıq ishinde «tejamkorlik» sazınıń sinomini retinde qollanıladı. Puxtalıq haqqında saz ásbapları ketkende ısrapshılıqqa jal qoymaslikki túsinemiz.
«Ekonomika» túsinigine, ataqlı ozbek muayamini Abdulla Avloniy tómendegishe tarif beredi: «Ekonomika dep pul hám buyım sıyaqlı kiyizlerdiń qadrini bilmakka aytilur.
Buyım qadrini biluvchi kisiler orinsiz jerge bir tıyın sarp etiw etpes, orni kelip, somni ayamas. Sahovatning ziddi bahillik aldıǵı sıyaqlı ekonomikanıń ziddi isrovdur. Alla. Taolo ısırap etiwshilerdi suymas».
Ata-babalarımızdıń az perzentlerin puxta bolishga odaganlarini xalıq awızsha dóretpeı mısalında da korishimiz múmkin. Mısalı, puxtalıq teması xalıq naqıllarında da az sawlelengen. Zero, bul naqıllar júz jıllar dawamında áwladdan -áwladqa atip, xalıqtıń dilida saqlanıp kelgen.
Naqıllar adamlardıń tariyxıy tájiriybesi retinde kopgina sınaqlardan atip qáliplesedi hám tereń mánis kásip etedi. Mine olardıń ayırımları : «Tejagan-birge birni qoshar, tejamagan birin de bay berer», «Pul tabıw ushın kúsh-quwat kerek, tejew ushın -fahmu-parasat», «Ozingnikini bir bar tejasang, xalqnikini mıń bar teja», «Qolaylıgu rasomadlik-ájaǵa -úke, togriligu hadallıq -apa -qarındas», «Puxta -alǵıs alar, ısrapshı keyiske qolar» hám taǵı basqa.
Hátte, ata-analarimiz puxtalıq ruwxında tárbiyalaw wazıypasına perzentleriniń baxıtlı -saodatlı bolishning bir shárti, etikalıq tárbiyanıń bir korinishi retinde qaraganlar.
Bazar ekonomikasınıń maqseti jámiettiiń barlıq azolarini, atap aytqanda, ata-analardı, olardıń perzentlerin ámeliy esap -kitapǵa hám aqılǵa say omilkorlikka orgatishdan ibarat. Zotan, pul da shaxstı tárbiyalaydı. Onı mensimewshilik óz-ara qátelerdi keltirip shıǵarıwı múmkin. Onıń bir tárepi, balanı shańaraqtıń materiallıq qıyınshılıqların biliwdi tilemew ádeti payda baladı hám ol mutxorlikka organadı. Ekinshi tárepi, aqshaǵa ǵırıs qoyish, ochkozlik, menmenlik, sıqmarlıq sıyaqlı illetlerdi keltirip shıǵaradı.
Malumki, ozaldan ata-analarimiz balalardı xojalik jumısları menen tanıstırıp, shańaraqtıń tabıs hám shıǵın jumısların olarǵa orgatib kelisken. Sol tárzde, balada shańaraqtıń materiallıq jaǵdayı xasida oyda sawlelendiriw ónim bolıwına itıbar berilgen.
Házirgi zamande dúnyada kozga taslap atırǵan azıq-túlik, ishimlik suwı, paydalı qazilmalar hám sol sıyaqlı rezervlerdiń azayıp baratırǵanlıǵı, sonıń menen birge, jaǵdayı sanınıń artıp ketip atırǵanlıǵı qatar mashqalalardi keltirip shıǵarayotganligi puxtalıq, isbilermenlik, omilkorlik sıyaqlı qádiriyatlardıń ulıwma insanıylıq, ulıwmadunyalıq áhmiyetin zárúr ekenligin korsatib berip atır.
Sonday eken, puxtalıq isbilermenlikti bir korinishi retinde qádiriyat esaplanıp kelingen hám ol mınawy-etikalıq mazmunga iye esaplanadı. Bul túsinikti Bala sanasına sińirip barıw ata-ananıń wazıypasın bolib, onı orınlaw tek jeke jumıs bolmasdan, bálki social áhmiyetine iyelik etiw hádiyse bolıp tabıladı. Sebebi, bala ozida puxtalıq tuygusini qáliplestira barıp, tek az miynetin hám ozgalar miynetin qadriga jetetuǵın baladı. Bunı ańlap jetiw balada ozi, ata-anası hám jámiyet jaratqan baylıqlardı qadriga jetiw, olardı saqlap -álpeshlew konikmasi hám ilmiy tájriybesi payda bala baslaydı.
Ata-analar balalarınıń keleshegin oylab, olardı dáslepki jaslarınan miynetke salıp chiniqtirib baradılar. Togri tárbiyanıń eń tasirni, eń nátiyjeli usılı da sol miynet bolıp tabıladı. Ata-analar balalarınıń miynetine hámme waqıt da mútáj balavermaydilar, lekin balanı jaslıgınan jumısqa orgatish, miynetke koniktirish zimmalaridagi minnet ekenliginen sonday jal tutadılar.
Malumki, hár bir shańaraqtıń az xojalıǵi baladı hám ol az xojalıǵinı sap, hadal miyneti menen quradi: bul xojalik tabısı shańaraq azolarining qanday da turaqlı fonda alıp turıwları artınan emes, bálki is haqısınıń oshuvi hám shańaraq ǵárejetlerinen arttırıp, tejab qalıw sebepli kopayadi.
Bizdagi shańaraq xojalıǵi rozgor ushın kerekli bolǵan buyımlardan, buyımlar hám úskenelerden ibarat esaplanadi. Shańaraq juqnalı bolsa, bul hal shańaraq azolari jaqsı hám baxıtlı keshirip atırǵanin, tutınıw buyımların koproq kiyatırǵanın, az mútajliklerin koproq satıp alınǵan zat kiyatırǵanın, az mútajliklerin koproq qánaatlantirayotganini ańlatadı.
Hár bir shańaraq az xojalıǵinı dúzetib alıw yoli menen turmısın jaqsılawǵa urınadı. Shańaraqtıń juqnalı bolıwı koproq pútkil mámleket erisken tabıslarǵa onıń ekonomika hám mádeniyat salasındaǵı jetiskenliklerine baylanıslı baladı. shańaraqta balalardı puxtalıq ruwxında tárbiyalawǵa qanshellilik kop itıbar berilsa, olar xalqqa da, ata-analarına da azlarına da sonsha kop payda jetkerediler.
Hár bir bala shańaraqtıń teńhuquqli azosi bolıp tabıladı. Sonday eken, ol shańaraq xojalıǵidıń qatnasıwshısı bolıp tabıladı. Usınıń menen birge, balalarımızdı tek shańaraq xojalıǵinı júrgiziwge qábiletli kisiler etip tárbiyalabgina qalmay, sonıń menen birge pútkil jámiyet xojalıǵinı da tejab-tergen júrgizetuǵın shın berilgen puqaralar etip tárbiya qilmogimiz kerek.
Barlıq ata-analar bunday tárbiya maqsetleri togrisida azlarında ayqın túsinik payda etip, bunıń menen az tárbiya yosinlarini turaqlı jumısqa salıp hám tekserip barıwları zárúr.
Kopincha ata-analar balalarınıń hámme zattı tayar bolıwı, yaǵniy jaqsı jeb-ıshıwı, jaqsı kiyinishi, úlken bolǵanda turaq-jaylı bolıwı haqqında oylaydilar. Bulardıń hámmesin perzentlerine sheksiz mehribanlıqlarınan hám olardı behad jaxsı kórgenliklaridan etediler. Balaların dep azlarınıń eń zárúr mútajliklerin qandırıwdı da shetke jıljıtıp qoyyadilar, lekin bunı bala esiga da keltirmeydi hám hátte ólpeń ozini hámmeden artıq, meniń qálewim ata-anam ushın nızam, dep oylashga ádetlenedi.
Bul tárbiyanıń notogri hám zıyanlı yoli bolib, bunnan ata-analardıń azları koproq zahmat chekediler. Bizińshe, ata-analar az perzentlerin miynetsevar hám puxta etip tárbiyalaw ushın tómendegilerge ámel etiwleri kerek.
Bala az áke onasining qayda islewin hám ne óndirisin, bul islep-shıǵarıwdıń pútkil jámiyet ushın qanday áhmiyeti bar ekenin biliwi kerek.
Ulıwma, bala ata-anası islep, tawıp keltiretuǵın paydanıń úlken hám paydalı social miynet ornına alınatuǵın mıynet haqı ekenin múmkin shekem ertaroq jaqsı túsiniwi kerek.
balanı shańaraq byudjeti menenmumkin shekem ertaroq tanıstırıw kerek. ol ákesi hám onasining qansha is haqı alıwın biliwi kerek. Bala áke yamasa onasining nege mútáj ekenligin, bul mútájliktiń qanshellilik zárúr ekenligin biliwi zárúr, ol shańaraqtıń basqa azolari zárúriyatın jaqsılaw qandırıw ushın ozining bazi mútajliklerinen waqtınsha keshiwge ádetleniwi kerek. Shańaraqtıń ulıwma mútajligine tiyisli máselelerin talqılawǵa balanı koproq tartıw kerek.
Eger shańaraqtıń materiallıq sharayatı áp-áneydey bolsa, balanıń az qatarlasları aldında bunday jaqsı sharayat menen gururlanish hám maqtanıwǵa ádetlentirmew kerek. Bala shańaraqtıń baylıǵınan ozgalar aldında gárdiyiwge hesh qanday tiykar yoqligini túsiniw zárúr.
Ata-analar balalarınıń hadal, rostgoy hám alagóleklikke ádetlenip barıwların dıqqat menen gúzetip barıwları kerek. Olar hesh nárseni baladan bile-tura yashirmasliklari hám usınıń menen birge onıń koz sanasında jatqan bolsa da, soroqsiz almaslikka orgatishlari zárúr. Háwes keltiretuǵın hár túrli nárselerdi bile-tura balanıń koz ongicha qoyib, onı áne sol zatlarǵa itibarsızlıq menen, suhlik etpey qarawǵa orgatish kerek.
Shańaraqta tejaskorlik hám xtiyotkorlik tárbiyasın togri tashkil etip eskirib qalǵan zatlardı jaqsılap tamir etip, jańasın satıp alıw waqtın chozish hám sol jal menen ata-analar yamasa shańaraqtıń basqa azolari tapqan pulning malum bólegin tejab qalıw balanı júdá kishi jaslıgınan baslap xojalıǵinı jaqsı yuritmoqchi bolǵan kisi rozgorda qaysı zattıń eskira baslanǵanın aldınlaw bayqawı, rozgor buyımlarınıń júdá eskirib qalıwına jal qoymasligi, olardı az waqtında dúzettirish, bazarda yamasa dokonda kútilmegende korib qalǵan zatın satıp olavermay, bálki haqıyqatlıqtan kerek bolǵan zattı satıp alıwı maqsetke muwapıq bolıp tabıladı. Balalarǵa da sol ádetti sińirip barıw kerek.
Bala tek az shańaraqındaǵı buyımlarinigina ıqtıyat etip qalmay, bálki basqa adamlardıń buyımların ásirese, kopchilik paydalanatuǵın buyımlardı da ıqtıyat etetuǵın bolıwı kerek.
Tejab-tergab jumıs korish ádetlerin balada múmkin shekem ertaroq tárbiyalamoq kerek. Ádet shınıǵıw qılıw menen ónim baladı. sol jal menen balada buyımlardı tejab-tergab turıw qálewin mudami ragbatlantirib turıw kerek.
Pulni tejab-tergen jumsaw ásirese zárúrli bolıp tabıladı. bunday ǵárejetlerdiń royxati balanıń jasına hám shańaraqtıń qurbiga qaray túrlishe bolıwı múmkin. Deylik, 10 jasar bala ushın shama menen tómendegishe royxat tuzsa baladı : dápter, kitap satıp alıw, jal kirey, pútkil shańaraq ushın nan, sút, saryog, sabın satıp alıw, onıń ozi hám inisine ruchka alıw bala úlken bolǵan tárepke, bunday ǵárejetler royxati talay masuliyatliroq hám quramalılaw bala barıwı kerek.
Shańaraqta ata-analar az perzentleriniń miynetsevar, puxta hám ıqtıyatlı kisiler bolib jetiwishlarida azları úlgi bolıwları kerek. Bul tárbiya jumısları ushın júdá zárúrli faktorlardan esaplanadi.
Shańaraq byudjeti hám xojalıǵi.
Biziń temanı organıwda shańaraq byudjeti hám xojalıǵi, onı joybarlaw, Ata-ana, balalar ortasida islerdiń bólistiriliwi hám shańaraqtıń ekonomikalıq dáregi jóninde pikir júrgizilip, oquvchilarda shańaraq byudjetiniń tabısı hám ǵárejeti, shańaraq xojalıǵinı basqarıw sıyaqlı túsinikler qáliplestiredi.
Oqituvchi sabaqtıń quralǵan bólekınan keyin tómendegi eki taxtanı eki oquvchiga oqitadi.

Ekonomika.

Pul hám molni kerekli, zárúr zatlarǵa sarplagandan keyin qalǵan puldan bir bólegin kelesi kún ushın saqlaw kerek. sonday etilse, mudami ekonomika etip barılsa, úlken qarjı ónim baladı.
Únemlewge, tejewge ádetlengen adamlar saodat hám tınıshlıq menen ómir keshirediler. Togri, jaqsı jayıw, ıshıw, kiyiw kerek, biraq «korpangga qaray ayaq uzat» naqliga ámel etilse, basqalardıń zatlarına dene etińmeydi, kongil da hotirjam baladı. Qolida bolǵan aqshaǵa, mulka qánaat etpegen adamdıń nafsi dúnya moliga da qánaat etpeydi.

Ísırap.
Ísırap orinsiz paydasız jumıslarǵa pul hám buyım jumsaw bolıp tabıladı. Qoldagi pul hám molni kerekli jaylarǵa jumsaw, jaqsı mekeme ete alıw, ısrapshılıqtan saqlanıw kerek. Maba erisiw ushın tay hám ziyapatlar etip, pul sarp etiw etiwnodonlik bolıp tabıladı. Ísırap nátiyjesinde yoqchilik, keyin hár kimning buyım, mámleketine dene hám kúnshillik qılıw kelip shıǵadı.

Báyit:
Sen eger ısırap etiwdi tasladıń,
Ul zaman mámleket etagin usladıń.
Oquvchilarning áne sol eki taxta jónindegi pikirleri ulıwmalastırılıp, dawam etiledi.
Hár qanday shańaraq malum bir dáramat esabına jasaydı. Partiya hám húkimetimiz shańaraqlardıń ekonomikalıq quwatın asırıwǵa jaqınnan járdem beriw maqsetinde jıldan jılǵa miynetkeshlerdiń aylıq jumıs haqlarini asırıp atır, pensioner, student, yolgiz ana da mámleket itıbarınan shette qalıp atırǵanı jaq. Mámleketimiz shańaraqqa mınawy, ekonomikalıq tárepten járdem berer eken, shańaraqta keleshek jaratıwshısınıń xarakteri, miynetke munasábeti, etikası, goyaviy-materiallıq dárejesi osishini kozda tutuadi, shańaraqlardı kúndelik rozgor ushın zárúr zatlar, turaq-jay menen taminlashni, hayaldıń miynetin jeńillestiriwdi az aldına wazıypa, etip qoyadi. Bul bolsa ozbek shańaraǵınıń bekkemleniwinde, byudjet hám xojalıǵi rawajlanıwında zárúrli áhmiyetke iye boladı.
Jas shańaraqlar tek bir-birlerin túsinbew sebepligine emes, bálki ekonomikalıq sharayattı yolcha jar tas almay da ajraladi`ǵan hallar ushraydı.
Sonday shańaraqlar bar, qıyınshılıq menen tabılǵan pulni, ańsatǵana sovuradilar, olar shańaraqtıń ekonomikalıq máseleleri menen júzeki shugullanadilar. Biraq buǵan baylanıslı onlab koradian kop máseleler bar.
Shańaraq azolari ayına qansha mıynet haqı alıwları anıq, lekin sol pulni qaysı maqsetlerge, qanday sarplayotganlari haqqında anıq esap -kitap jaq.
Shańaraq byudjeti shańaraq azolarining aylıq mıynet haqı esabınan taplanıp, dáramat hám ǵárejetler yigindisi bolıp tabıladı. Xosh tábiyiy hám xojalıq ehtijga jumsalǵanınan qalǵan mablagni nege jumsaw kerek? Turkiston sayaxat ushınma? Kitap satıp alıwgami? Qımbat bahalı kiyimler ushınma? Mashina satıp alıwgami? Bunı shańaraq azolari sheshiwi kerek.
Shańaraqta balalardı jasligidanoq shańaraqtıń ekonomikalıq máselelerdi sheshiwge qosıw birinshiden balanınıń ata-ana aldındaǵı qadrini asıradı, balanıń oziga isenimin kúshaytadı, ekinshiden pul jumsaw mádeniyatına esap -kitapǵa, puxtalıqqa orgatadi. Shańaraq xojalıǵidıń ekonomikalıq máseleleri demokratiyalıq tiykarda, hámme shańaraq azolari qatnasıwında otadigan shańaraqlarda pul-mablag sebepli jánjeller roy bermeydi, bálki shańaraq azolarini shańaraq kollektivine jáne de birlestiredi.
Turaqlı túrde pul yetmay qalıwı, kopgina shańaraqlarda urıs-keyiske sebep baladı. olar pulni rasamadi menen ǵárejet qılıwdı bilmaydilar. Pulni esap -kitap menen ǵárejet qılıw haqqında oquvchilarga bir tabısıw aytıw múmkin:
«Áke ogliga chaqa pul berip:
Takidlaydi Islam Karimov. Prezidentimiz Ozbekiston bazar munasábetlerine atıwdıń oziga tán yoli qollanbasında mámleketimiz ǵárezsizlikke eriskeninen keyingi dáslepki jıllardaǵı rawajlanıw processlerin analiz etip, Ozbekistonda mámleket qurılısı hám ekonomikanı reformalaw programmasınıń ozagi retinde 5 tiykarǵı principti belgilep berdi. Ilimiy hám ámeliy tárepten puqta islep shıǵılǵan bul programma tekǵana osha dáwirdegi áwlad táǵdiri, bálki keleshek áwladlarımız táǵdirin de oylab dúzilgen bolib, eski basqarıw princpınan miyraslar bolǵan illetlerdi tezirek saplastırıw, mámleketimizdiń rawajlanǵan, mádeniyatlı mámleketlikler dárejesine shıǵıp alıwın taminlashni kozda tutqan edi. Bul haqıyqattan da Prezidentimiz atı menen tikkeley baylanıslı halda jáhánǵa belgili rawajlanıwdıń ozbek modeli edi.
Reformalardıń ozbek modeli bunnan aldın dúnyada jaratılǵan hám ámeldegi bolǵan modellerdiń qandayda-birın tákirarlamagan halda, az mánisi hám mazmunı tárepinen pútkilley jańa rawajlanıw modeli boldi.

Rawajlanıwdıń ozbek modeli tómendegi bes principke tiykarlanadı :

birinshiden, ekonomikalıq reformalar hesh qashan siyasat artında qalmawı kerek, yaǵniy ekonomika siyasattan ústin bolıwı kerek. Sonıń menen birge, ishki, sırtqı hám ekonomikalıq munasábetlerdi ideologiyadan holi etiwdi taminlash zárúr ;
ekinshiden, atıw dáwirinde mámleket tiykarǵı reformashı bolıwı kerek. Ol reformalardıń ústin turatuǵın yonalishlarini belgilep beriwi, ozgarishlar siyasatın islep shıǵıwı jáne onı izbe-izlik menen ámelge asırıwı shárt;
úshinshiden, nızam ústinligine erisiw, nızamlarǵa qatiy ámel etiw kerek. Bunıń manosi mınada, demokratiyalıq jal menen qabıl etilgen jańa Konstitutsiya hám nızamlardı barlıq hesh esaptan tısqarısız húrmet etiwi hám olarǵa ogishmay ámel etiwi kerek;
tartinchidan, xalıqtıń demografik quramın esapqa alǵan halda kúshli social siyasat otkazish kerek. Xalıqtıń salkam 50 payızın 16 jasqa jetpegen balalar quraytuǵın Ozbekistonda bunıń bólek áhmiyeti bar;
besinshiden, bazar ekonomikasına atıw ekonomikanıń obiektiv nızamların itıbarǵa alıp, jaqın otmishdagi revolyuciyalıq sekrewlersiz, yaǵniy evolyutsion jal menen puqta oylab, basqıshpa-basqısh ámelge asırılıwı kerek.
Mámleketimiz ekonomikasın reformalaw hám jurtımızda social yonaltirilgan bazar ekonomikasın qáliplestiriw tiykarında tereń páseńlewden tek bolib, turaqlı rawajlanıw hám xalıq turmıs párawanlıǵına erisiwge qaratılǵan túpkilikli ozgartirishlar siyasatınıń strategiyalıq maqsetleri I. A. Karimov tárepinen tómendegishe anıqlama berb berildi:
social yonaltirilgan bazar ekonomikasın basqıshpa-basqısh qáliplestiriw, qúdiretli hám tınımsız rawajlanıp baratuǵın, kisiler turmısı hám iskerligi ushın zárúr shárt-shárayatlardı támiyinleytuǵın ekonomikalıq sistemanı qurıw ;
kop ukladli ekonomikanı jaratıw, insannıń múlkten juda bolıwına toqtatıw beriw, baslamashılıq hám uqıplılıqtı pútkil sharalar menen rawajlandırıw negizi bolǵan jeke menshiktiń mámleket tárepinen qorǵaw etiliwin taminlash;
kárxanalar hám puqaralarǵa keń ekonomikalıq erkinlikler beriw, olardıń xojalik iskerligine mámlekettiń tikkeley aralasıwınan waz keshiw, ekonomikanı basqarıwdıń mamuriy-buyrıqpazlıq usılların saplastırıw, ekonomikalıq faktorlar hám ragbatlantirish qurallarından keń paydalanıw ;
ekonomikada materiallıq, tábiyiy hám miynet resurslarınan nátiyjeli paydalanıwdı támiyinleytuǵın tereń strukturalıq ozgarishlar qılıw, básekiles ónimler islep shıǵarıw, jáhán ekonomikalıq sistemasına qasılib barıw ;
kisilerde jańasha ekonomikalıq pikirlewdi qáliplestiriw, olardıń dúnyaǵa kóz qarasın ozgartirish, hár bir kisige az miynetin jumsaw tarawı hám formaların ǵárezsiz belgilew imkaniyatın beriw1.
Ǵárezsizliktiń dáslepki jıllarında, yaǵniy social yonaltirilgan bazar ekonomikasına atıwdıń birinshi basqıshında tómendegi eki wazıypanı bır jola sheshiw maqset etip qoyildi:
Ekonomikalıq tárbiyanı shólkemlestiriw processinde tómendegi wazıypalar ámelge asıriladı : oqıwshılarǵa ekonomikalıq bilim tiykarları (ekonomika, shańaraq ho'jaligini júrgiziw hám basqarıw, islep shıǵarıw procesin shólkemlestiriw, islep shıǵarıwdı finanslıq támiynlew, kapital, isbilermen, isbilermenlik iskerligi, kishi hám orta biznes, ijara, shártnamalar hám olardı dúziw, bankler, bank operatsiyaları ; byujdetni qáliplestiriw, dáramat, bankrot, reje hám basqalar ) boyınsha tereń bilimler beriw hám olardı jetilistiriw; oqıwshılarda ekonomikalıq ań hám oylaw, atap aytqanda, ámeldegi materiallıq baylıqlarǵa salıstırǵanda oqilbna munasábetti tárbiyalaw ;
olarda arnawlı bir kásiplik yamasa islep shıǵarıw kónlikpe hám ilmiy tájriybelerin formasıantirish; olardı ekonomikalıq islep shıǵarıw procesine aktiv qosıw ;
oqıwshılarda isbilermenlik fa'oliyatini shólkemlestiriwge salıstırǵanda mútajlik hám uqıptı júzege keltiriw;
olar tárepinen tar sheńberde bolsada isbilermenlik iskerliginiń jolǵa qoyılıwına erisiw.
Ekonomikalıq temalar daǵı sáwbet, tartıs-tartıs, hám de treninglar, islep shıǵarıw aldıńǵıları menen ushırasıwlar, islep shıǵarıw korhonalariga uyushtiriluvchi ekskursiyalar, isbilermenlik yamasa arnawlı bir kásiplik iskerlikti shólkemlestiriw kónlikpelerin qáliplestiriwshi ıskerlik oyınları, oqıwshılardıń islep shıǵarıw boyınsha dóretiwshilik qábiletlerin kórsetiwge múmkinshilik jaratıwshı kórik-tańlawlar, olardıń ekonomikalıq oylawın o'stiruvchi ekonomikalıq baǵdardaǵı konferenciya, seminar hám tartıslardı tashkil
dish ekonomikalıq tárbiya natiyjeliligin támiyinleydi.
Ózbekstan Respublikası Prezidenti I. A. Karimov «Halqimizning jolı - ǵárezsizlik, azatlıq hám túpkilikli reformalar jolıdir» atlı shıǵarmasında tómendegilerdi aytadı : «Bazar munasábetlerine ótiw dáwirinde oqıwshılarǵa ekonomikalıq bilimlerdi, marketing, menejment, biznes salasında biziń ekonomikalıq rivoiianishimizda. bul túsiniklernig mánisi hám roli boyınsha kóbirek bilim beriwimiz maqsetke muwapıqdir», dep aytıp ótken edi.
Ekonomikalıq tarawda ámelge asırılıp atırǵan isiohotlarni nátiyjeli shólkemlestiriw onıń ilimiy tiykarların islep shıǵıwdı talap etedi. Ózbekstan Respublikasında birinshi Prezidenti I. A. Karimov dóretpelerinde respublika ekonomikalıq rawajlanıwınıń tiykarǵı baǵdarları, faktorları hám de principlerı tolıq kórsetip ótilgen.

2. 1 Tárbiya processinde ekonomikalıq túsiniklerdi sıńırıw

Ekonomikalıq tárbiya baslanǵısh klass oqıwshısı tárbiyasınıń zárúrli máselelerinen biri bolıp tabıladı. Ekonomikalıq ozgarishlarni ústivor dep esaplayotganimiz, bólistiriwdiń mamuriy buyrıqpazlıq sistemasınan birotala waz kesheyotganimiz hám de bazar ekonomikasına tiykarlanǵan social mnosabatlarni qáliplestirayotganimiz jámiyeti reformalawǵa qatiy jaqınlawimizning ańlatpası bolıp tabıladı, degen edi muxtarama Birinshi prezidentimiz I. Karimov.
Oqıwshılar sanasında ekonomikalıq tálimdiń tiykarǵı túsiniklerin sıńırıwda miynet tárbiyasınan paydalanıw, oquvchilarning ǵárezsiz pikirleytuǵın kámal insandı qáliplestiriw togrisida pikirler tiykarlab berilgen.
Balalarǵa ekonomikalıq tárbiya beriw bárinen burın shańaraqtan baslanadı hám mektepge shekem talim shólkeminde hám mektepte dawam ettiriliwi, ekonomikalıq tárbiyanıń mazmunına shıǵıs oyshılları úlken itıbar qaratıp kelgenlikleri, aqılǵa say mútajliklerdi, olardı materiallıq múmkinshilikler menen salıstırıwlaw qábiletin qáliplestiriw, balalarda az mútajliklerin tolıqlaw qandırıwǵa bolǵan izertlewlerde miynetke yonalganlikni tárbiyalaw haqqında tolıq kórsetip berilgen.
Malumki, «iqtisod» sazınıń manosi keń bolib, tereń mazmunga iye. Kop urındı bul saz ásbapları xalıq ishinde «tejamkorlik» sazınıń sinomini retinde qollanıladı. Puxtalıq haqqında saz ásbapları ketkende ısrapshılıqqa jal qoymaslikki túsinemiz.
«Ekonomika» túsinigine, ataqlı ozbek muayamini Abdulla Avloniy tómendegishe tarif beredi: «Ekonomika dep pul hám buyım sıyaqlı nematlarning qadrini bilmakka aytilur.Oqıwshılar ekonomikalıq sanasınań qáliplesiwi olarda ekonomikalıq túsinikler sistemasın qáliplestiriwdi, olardıń jámiyeti ekonomikalıq rawajlandırıw nizamlıqların, ekonomika, islep shıǵarıwdı shólkemlestiriwge tiyisli ulıwma maǵlıwmatlardı ózlestirip alıwın, olarda pikirlew operatsiyaları (analiz, sintez qılıw, ulıwmalastırıw hám basqalar ) ni rawajlantıradı hám
Keyinirek eń ápiwayı ekonomikalıq analiz qılıw kónlikpe hám ilmiy tájriybelerin quram taptırıwdı názerde tutadı.
Usınıń sebepinen baslanǵısh klaslardanoq matematika sabaqlarında ekonomikalıq tárbiya elementlerin asırıp barıw kerek. Ekonomikalıq tárbiya oqıwshılardıń ekonomikalıq sanasına qáliplestiriwge qaratılǵan, uyushgan (islengen) pedagogikalıq iskerlik, arnawlı oylanǵan jumıs sisteması bolıp tabıladı.
Onı ámelge asırıw processinde oqıwshılar tártipli hám nátiyjeli ekonomika haqqında, islep shıǵarıw kúshlerin rawajlandırıw tuwrısında, islep shıǵarıw munasábetleri haqqında, ámeldegi xojalıq mexanizmi tuwrısında túsinik hám tasawurlar majmuyini ózlestirip aladılar. Ekonomikalıq tárbiya ekonomikalıq oylawdıń rawajlanıwın ekonomikalıq iskerlik nátiyjesinde payda bolatuǵın etikalıq hám ıskerlik pazıyletleriniń, social aktivliktiń, isbilermenliktiń, baslamashılıqtıń, social mulkka puxtalıq menen, hadal munasábettiń qáliplesiwin támiyinleydi.
Oquvchilarda ekonomika boyınsha dóretiwshilik oylawdı qáliplestiriwde sabaqlarda hám sabaqtan tısqarı mashgulotlardan ónimli paydalanıw kerek. Ekonomikalıq tárbiyanıń tiykarǵı maqsetine bir qatar wazıypalardı sheshiw nátiyjesinde erisiw múmkin. Bul wazıypalardıń túpkiliklileri tómendegilerden ibarat :
-oquvchilarda ekonomikalıq sananı izbe-izlik menen rawajlantirib barıw ;
- aqılǵa say mútajliklerdi, olardı materiallıq múmkinshilikler menen salıstırıwlaw qábiletin qáliplestiriw,
- balalarda az mútajliklerin tolıqlaw qandırıwǵa bolǵan izertlewlerde miynetke yonalganlikni tárbiyalaw ;
- kásip tańlawǵa sanalı munasábette bolish, puxtalıq, rejelilik, omilkorlik, ıskerlik, xojalikni tejab-tergab aparıw sıyaqlı sapalardı tárbiyalaw ;
-oquvchilarni ekonomikalıq analiz qılıw ilmiy tájriybe hám konikmalari menen
Qurallandırıw, puxtalıq hám únemlew ádetlerin tárbiyalaw, intellektual hám fizikalıq miynet mádeniyatın qáliplestiriw, miynetti ilimiy shólkemlestiriw tiykarların iyelep alıw ;
-masuliyatsizlikka, miynet degi tártipsizlikke, bıykarshılıqqa, jaqpasılıq keyiplerine, xojasizlikka, ısrapshılıqqa, itibarsızlıqqa mawasasız munasábette bolish sezimin tárbiyalaw hám taǵı basqa. Usınday túsiniklerdi baslanǵısh klass oquvchilariga klassta hám klasstan tısqarı jumıslarda basqıshma basqısh sińirip barıwımız zárúr. Bazar sazı satıwshı hám qarıydarlardıń ozaro ushrasatuǵın, tovarlar aldı sotdi etiletuǵın jaydı ańlatadı.
Bazar kisiler, kárxanalar, mámleketlikler ortasidagi ekonomikalıq munasábetler sistemasın kórinetuǵın etedi. Bahalar jardeminde ekonomikada rawajlanıw baladı, tavar islep shıǵarganlar ragbatlantiriladi. Pul - bazar ekonomikasında úlken hizmat etedi. Pul júdá qımbatlı qogoz. Qızıq, altındı da yamasa ápiwayı tuzni da aqshaǵa satıp alıwar eken. Barter usılı ortaga pulni aralshtirmay, zattı zatqa teńme teń almastırıw barter usılı dep ataladı.
Ata-analardıń oquvchi barlıq mútajliklerin sazsız qandırıwǵa umtılıwları tárbiya daǵı úlken qate bolıp tabıladı. Ata-analar az perzentlerin miynetsevar hám puxta etip tárbiyalaw ushın tómendegilerge ámel etiwleri kerek.
1. Bala az ata-anasınıń qayda islewin hám ne óndirisin, bul óndiristiń pútkil jámiyet ushın qanday áhmiyeti bar ekenin biliwi kerek. Ulıwma, Bala ata-anası islep, tawıp keltiretuǵın paydanıń úlken hám paydalı social miynet ornına alınatuǵın mıynet haqı ekenin múmkin shekem ertaroq jaqsı túsiniwi kerek.
2. Balanı shańaraq byudjeti menen múmkin shekem ertaroq tanıstırıw kerek. Eger shańaraqtıń materiallıq sharayatı áp-áneydey bolsa, Balanıń az qatarlasları aldında bunday jaqsı sharayat menen gururlanish hám maqtanıwǵa ádetlantirmaslmik kerek.
3. Ata-ana Oquvchi hadal, rostgoy hám alagóleklikke ádetlenip barıwların dıqqat menen gúzetip barıwları kerek. Olar hesh nárseni Baladan bile-tura yashirmasliklari hám usınıń menen birge onıń koz sanasında jatqan bolsa da, soroqsiz almaslikka orgatishlari kerek.
4. Shańaraqta puxtalıq hám ıqtıyatlılıq tárbiyasın togri tashkil etip, eskirib qalǵan zatlardı jaqsılap, tamir etip, jańasın satıp alıw waqtın chozish hám sol jal menen ata-analar yamasa shańaraqtıń basqa azolari tapqan pulning malum bólegin tejab qalıw múmkin baladı.
5. Bala tek az buyımların emes, basqalardıń buyımların da abaylawǵa organıwı kerek. Tejab-tergab jumıs korish ádetlerin balalarda múmkin shekem ertaroq tárbiyalamoq kerek. Pulni tejab-tergab jumsawǵa orgatish zárúrli.
6. Shańaraqta ata-analar az perzentleriniń miynetsevar, puxta hám ıqtıyatlı kisiler bolib jetiwishlarida azları úlgi bolıwları kerek. Shańaraqta miynet tárbiyasın ámelge asırıw ushın tómendegi pedagogikalıq talaplarǵa ámel qılıw kerek.