Kurs ishi mavzu: “ingliz tili darslarida insonlarning mehnat faoliyatini o'rgatish ishlanma loyihasi”

Ona tili va ingliz tilida leksik ko‘nikmalarning shakllanishi

D.B.Elkonin xulosasiga ko‘ra, nutqni tushunishning asosiy shartlari quyidagilardan iborat:

a) umumiy holatdan predmetni ajrata olish;
b) predmetga diqqat-e’tiborni to‘plash;
d) favqulodda holatga qarab anglanadigan his-tuyg‘uning mavjudligi va boshqalar. O‘zgalar nutqini tushunish ko‘ruv idroki zamirida vujudga keladi. Bolani o‘zgalar nutqini tushunishga o‘rgatishda kattalar biror o‘yinchoqdan ta’sirlanishni hosil qiladigan qo‘zg‘atuvchini uyg‘otadi. Bunda bola diqqati jism va rasmlarga jalb etilib, “Surnay qani?”, “Ayiqcha qani?”, “Koptok qani, mashina-chi?” kabi savollar bilan murojaat etiladi. Kattalarning bola bilan mashg‘ulotlarni bir necha marta takrorlashi natijasida talaffuz qilinayotgan so‘z bilan predmet uzviy bog‘lanadi va bu bog‘lanish bir necha bosqichlarda namoyon bo‘ladi. Tushunishning rivojlanish bosqichlari ko‘ruv idroki bilan nutq o‘rtasidagi o‘ziga xos munosabat tariqasida namoyon bo‘ladi. Tushunish, ya’ni nutqni idrok etish bolaning orientirlash faoliyati negizida vujudga keladi. Bolalarda keng ko‘lamli va ko‘p miqdordagi predmetlarni tanish, idrok qilish, ularning xususiyatlarini o‘zlashtirish ehtiyojining ortishi kattalar bilan muloqotga kirishish mayli, tuyg‘usi va istagini kuchaytiradi.
F.I.Fradkina bolada dastlabki faol nutqning shakllanishi muammosi bilan shug‘ullangan. Uning tajribasida tabiiy muloqot paytida bola biror so‘zni bir kunda o‘zlashtirgan, biroq sun’iy sharoitda 10-11 kun davomida o‘sha so‘z bildirgan predmetning timsolini ko‘rsata olgan. Ona tilidagi yangi so‘z qachonki u anglatadigan predmet yoki hodisa va uning verbal muqobili o‘rtasida mustahkam aloqa o‘rnatilganida o‘zlashtiriladi. Buning uchun bola o‘zini o‘rab turgan predmetlar bilan bajarilishi ko‘zda tutilgan ish-harakatlarni to‘g‘ri bajara olishga o‘rganishi, ya’ni predmetning rangi, shakli, ta’mi kabi o‘ziga xos xususiyatidan kelib chiqadigan sifati va vazifasini to‘g‘ri anglashi lozim.
Ingliz tili o‘rganish jarayonida esa o‘quvchi o‘zini o‘rab turgan borliqdagi predmetlar va ularning vazifalari haqida ma’lum darajadagi tasavvurga ega bo‘ladi. O‘quvchi tafakkuridagi so‘zning inglizcha ekvivalenti bilan mustahkam aloqa o‘rnatiladigan vaziyatda ingliz tilini o‘rganish samaradorligi ta’minlanadi. I.A.Zimnyayaning ta’biri bilan aytganda, aynan shu vaziyat yangi so‘zning o‘quvchi xotirasida mustahkamlanishiga to‘sqinlik qiladi va boshqa tomondan
o‘quv jarayonida o‘quvchining til tajribasidan maksimal foydalanish zaruratini keltirib chiqaradi.
Ona tilida so‘z tasodifiy va deyarli ong ishtirokisiz o‘rganiladi, uning zamirida yashiringan ma’no esa turli kontekstlarda mustaqil fahmlab olinadi. Ingliz tili o‘rganish jarayonida leksik minimum metodik tayyorlanadi (tanlanadi, taqsimlanadi, tasniflanadi) va o‘quvchilarga nutqiy kompetensiyalarni singdirish maqsadida taqdim etiladi. Tanishish bosqichida so‘zning shakli, ma’nosi va qo‘llanishi yuzasidan ish bajariladi. So‘zning ma’no doirasini aniqlash (semantizatsiya) an’anaviy usul bo‘lib, ona tilidagi shunga monand so‘zni esga olish orqali amalga oshiriladi. So‘zning semantik ma’nolari o‘qituvchi tashabbusi bilan turli misollar yordamida ochib beriladi. Tillarning milliy xususiyatga ega ekanligi, ularning mustaqil taraqqiyot jarayonini bosib o‘tishlari tufayli qator hollarda ona tilidagi u yoki bu lisoniy vositaga chet tildagi muayyan bir til birligi emas, balki bir nechta, qator hollarda bir-birlaridan ma’no belgilari, ba’zan esa uslubiy vazifalari jahatidan farq qiladigan lisoniy vositalar mos keladi.
So‘z ma’nosini o‘rgatish murakkab jarayon va bu uchun o‘qituvchi juda ko‘p vaqt sarflaydi. Zamonaviy ingliz tili o‘qitish metodikasida so‘z ma’nosini o‘qituvchi aralashuvisiz mustaqil fahmlab olinishiga ko‘proq ahamiyat qaratilmoqda. Ona tilining formal-semantik tomoniga mushtarakligi tufayli mustaqil fahmlab olishning ichki imkoni bo‘lgan leksik birliklar potensial lug‘at deyiladi.
Ichki imkoniyatli so‘zlar lug‘atiga quyidagilar kiradi: baynalmilal so‘zlar (tennis – tennis, kompyuter - computer); konversiya (shakli bir xil lekin turli so‘z turkumlariga mansub so‘zlar: color – bo‘yamoq; bo‘yoq; water – suv; sug‘ormoq); tanish so‘zlardan tuzilgan qo‘shma so‘zlar (compunds: book+shop, pencil+box, milk+man, police+man, spider+man, post+man), juft so‘zlar (binominals: record player, second-hand), turg‘un birikmalar (collocations: set the table, give a hand); so‘z yasovchi elementlari tanish so‘zlar (teach, play, read – teacher, player, reader). O‘rgatilishi lozim bo‘lgan so‘z mazmunini turli kontekstlarda va nutq
vaziyatlarida ochib berilishi xorijiy metodikada “semantic and syntactic bootstrapping”, deb nomlanadi⁵.


Ingliz va o‘zbek tillaridagi leksikaning va interferensiya hodisasining o‘rganilayotgan muammo nuqtayi nazaridan qiyosiy tahlilida, ayniqsa ingliz va o‘zbek tilidagi fe’llarni qiyosiy tahlil qilish natijasida ular o‘rtasidagi shaxs, son, zamon, mayl, nisbat kabi morfologik va grammatik belgilar bo‘yicha farqlar, nutqiy interferensiyani keltirib chiqaruvchi lingvodidaktik va metodik qiyinchiliklar aniqlanadi. Qiyosiy tahlil bo‘yicha ingliz va o‘zbek tillarining ot va fe’llari asosida semantika, paradigmatika, sintagmatikani aniqlashtirish o‘zbek o‘quvchilari tomonidan ingliz tilidagi ot va fe’llarni o‘rganishda ularning yasalish usullari o‘zbek tilidagi ot va fe’llarning yasalishi bilan o‘xshash va farqlarni o‘rganish imkonini beradi
Ingliz va o‘zbek tillarida otlarning ko‘plik, fe’llarning o‘tgan zamon shakllarini, sifat darajalarini yasashda ham o‘xshash va farqli jihatlar kuzatiladi. Keyingi yillarda ingliz tili o‘qitish metodikasida Corpora yoki Corpus atamalari keng qo‘llanilmoqda va chet tilda tabiiy nutqqa yaqinlashish tamoyili asosida lexical approach,situational approach, speech act approach va corpus-informed approach kabi yondashuvlar rivojlanmoqda.
Zamonaviy ingliz tilida make things happen, go in for sports, here and now activity, make believe activitiy kabi turg‘un iboralarni qo‘llash xos. O‘zbek tilida ham bunday hodisalar ko‘p kuzatiladi. O‘zbek va ingliz tilllarini qiyosiy o‘rganish har ikki tilning fe’l va otlarida morfologik va sintaktik jihatlarida ham katta farqlar mavjudligini ko‘rsatadi.
Pragmatik kompetensiya deganda, gapiruvchi va gap orasidagi bo‘shliq ustiga qo‘yiladigan ko‘prik tushuniladi. Ya’ni tinglovchi gapni emas, balki gapiruvchining fikr ifodalash uchun so‘zlardan foydalanishdagi ko‘zlagan maqsadi, niyati va xohish-istagini tushunishi lozim. Shuningdek, ingliz tilda ifodalanadigan fikrni adekvat talqin etilishini ta’minlash uchun zaruriy leksik birliklardan oqilona foydalana olish pragmatik kompetensiya deyiladi.
Metodist-olimlar chet tilda og‘zaki va yozma shaklda fikr bayon etish hamda o‘zgalar fikrini tushunishni amaliy maqsad deb e’tirof etishgan. Ushbu tushunchaga tili o‘rganilayotgan xalq madaniyatini o‘rgatish, deb qarovchilar ham mavjud. Umuman olganda, ingliz tili o‘qitish metodikasida «amaliy maqsad» yuzasidan mavjud talqinlarda olimlarning fikri bir xil emas, ya’ni ular amaliy maqsadni turli sharoitda turlicha talqin qiladilar.