Kurs ishi mavzu: motivatsiyaning asosi yondoshuvlari

 
 

---

30 
2.2. O’smir yoshdagi bolalarda motivatsiya bo’yicha psixokorreksion ishlarni 
tahlil qilish. 
 
O’z-o’zini hurmat qilish shaxsning ongli hukmlarida namoyon bo’ladi, bunda 
u o’z ahamiyatini shakllantirishga harakat qiladi. U har qanday o’zini tavsiflashda 
yashirin yoki aniq mavjud. O’zini tavsiflashga bo’lgan har qanday urinish 
umume’tirof etilgan me’yorlar, mezonlar va maqsadlar, yutuqlar darajalari haqidagi 
g’oyalar, axloqiy tamoyillar va xatti-harakatlar qoidalari bilan belgilanadigan 
baholash elementini o’z ichiga oladi.
O’smirning ichki dunyoqarashidagi o’zgarishlar bo’yicha olib borilgan 
tadqiqotlar shuni ko’rsatdiki, axborot manbasiga qanchalik ko’p ishonch bo’lsa, u 
o’quvchining o’z-o’zini anglashiga shunchalik ta’sir ko’rsatishi mumkin. Bu 
o’quvchilarning o’zini o’zi qadrlashini shakllantirishda o’qituvchilarning ayniqsa 
muhim rolining sabablaridan biridir. O’smirning o’zi haqidagi g’oyalari o’qituvchi 
va ota-onadan olgan o’qish natijalariga berilgan baholar va reaktsiyalar asosida 
shakllanadi. O’smirga qaratilgan bu qiymat mulohazalari oqimi qanchalik doimiy 
bo’lsa, ularning unga ta’siri shunchalik aniq bo’ladi va uning o’quv faoliyati 
darajasini taxmin qilish osonroq bo’ladi. "O’rtacha" talabalar guruhida qiymat 
mulohazalari eng kam samarali hisoblanadi, chunki salbiy va ijobiy reaktsiyalar bir-
birini muvozanatlashtiradi. Shuni ta’kidlash kerakki, o’z-o’zini hurmat qiladigan 
odamlar ko’p hollarda o’zlarining tajribalarini ijobiy o’zini-o’zi imidjini saqlab 
qolishga yordam beradigan tarzda qabul qiladilar va qadrlaydilar. Aksincha, o’zini 
past baholaydigan odamlar u yoki bu muvaffaqiyatsizlikka shunday munosabatda 
bo’lishadiki, bu o’z-o’zini anglashni yaxshilashni qiyinlashtiradi.
Ko’pincha o’smirga ijobiy ta’sir ko’rsatish orqali o’z-o’zini past hurmat 
qilishni osonlikcha oshirish mumkin, deb oddiygina ishonishadi. Biroq, o’smirning 
maqtovni kutganidek qabul qilishiga kafolat yo’q. Uning bunday xatti-harakatlarini 
talqini kutilmaganda salbiy bo’lib chiqishi mumkin. Bu harakat boshqa 
o’quvchilarning ko’ziga qanchalik ijobiy ko’rinishidan, o’qituvchining o’zi unga 
qanchalik samimiy ezgu niyatlarni qo’yishidan qat’i nazar, o’smir har qanday 

---

31 
holatda ham salbiy munosabatda bo’lishi mumkin. Shuning uchun bolada erta 
bolalikdanoq ijobiy o’zini o’zi tasavvur qilish juda muhimdir.
Chet el psixologiyasida o’z-o’zini anglashni o’zgartirishga qaratilgan eng 
mashhur texnika K. Rojersning insonga yo’naltirilgan psixologiyasidir. K. Rojers 
shaxsiy o’zgarish uchun zarur bo’lgan shartlarni aniqladi:
1. Empatiya - terapevtning bemorning ichki dunyosini ijobiy idrok etishga 
qaratilganligi. Empatiya o’smirga yolg’iz emasligini, uni kimligi uchun tushunish 
va qabul qilish hissini beradi.
2. Shartsiz ijobiy munosabat - bu insonning o’zini ijobiy yo’nalishda tushunish 
va o’zgartirish salohiyatiga ega ekanligiga asosiy e’tiqoddir. O’zining yaxshi 
ishlayotganiga ishonchi komil bo’lgan o’smir o’z imkoniyatlarini kamsitishga moyil 
emas va zavq bilan o’rganishga tayyor. Bu o’smirda ijobiy o’zini o’zi anglashning 
eng muhim shartidir. Biroq, qabul qilish, shuningdek, qiyinchiliklarni anglash va o’z 
imkoniyatlarining cheklovlarini tushunishni anglatadi.
Yuqori o’z-o’zini hurmat qilishning rivojlanishi ikki mexanizm orqali sodir 
bo’ladi:
1. O’smir o’zining zaif tomonlarini ko’rsatsa yoki muhokama qilsa, uni rad 
etishdan qo’rqmaydi.
2. U muvaffaqiyat va muvaffaqiyatsizliklaridan qat’i nazar, uni yaxshi qabul 
qilishiga ishonchi komil, boshqalar bilan tenglashtirilmasligi, alamli nomutanosiblik 
hissini keltirib chiqaradi.
Oxir oqibat, o’z-o’zini anglashni rivojlantirishning asosiy maqsadi o’smirning 
o’zi uchun qo’llab-quvvatlash, motivatsiya va dalda manbai bo’lishiga yordam 
berishdir.
Talabaning o’zini o’zi qadrlashi ko’p jihatdan jurnalda berilgan baholarga 
bog’liq. Biroq, og’zaki mulohazalar talabaning o’zini o’zi qadrlashida ustun rol 
o’ynashi mumkin, chunki ular ko’proq labil, hissiy rang va tushunarli. 
O’qituvchilarning aksariyati talabalar har doim o’z baholari bilan rozi bo’lishadi, 
deb hisoblashadi, shuning uchun o’qituvchilar ularni kamdan-kam tahlil qiladilar. 
Shu bilan birga, o’quvchiga o’z fikrini himoya qilish imkoniyatini berish va 

---

32 
o’smirning fikrlashiga xushmuomalalik bilan yo’naltirish orqali o’qituvchi uning 
o’zini o’zi qadrlashiga yordam beradi. Jurnalda qo’yilgan baho nafaqat yakuniy 
natijani, balki unga erishishda talabaning hissasini ham hisobga olishi kerak. 
O’qituvchi tomonidan berilgan baho talabani rag’batlantiradi va uning o’zini 
adekvat qadrlashini saqlaydi. O’qituvchini tanqid qilish umuman uning shaxsiyatiga 
emas, balki o’quvchining individual harakatlariga yoki harakatlariga bog’liq bo’lishi 
kerak. Shunda eng past baho o’smir tomonidan uning shaxsiyatiga tajovuz sifatida 
qabul qilinmaydi.
N.A.Menchinskaya, o’smirlarda o’zini o’zi qadrlashning pasayishiga yo’l 
qo’ymaslik uchun, kichik yoshdagi bolalarga nisbatan o’qituvchilarning rolini 
yomon ishlaydigan o’qituvchilarga ishonib topshirishni maqsadga muvofiq deb 
hisoblaydi. Shunda talaba o’z bilimidagi bo’shliqlarni to’ldirishga muhtoj bo’ladi va 
bu faoliyatdagi muvaffaqiyat o’smirning o’zini o’zi qadrlashini normallashtirishga 
yordam beradi.
L.P.Grimak o’smirda o’ziga bo’lgan ishonchni shakllantirish uchun unda uning 
qobiliyatlari va ularga mos keladigan intilishlariga mos keladigan ichki 
munosabatlarni rivojlantirishni taklif qiladi. Ushbu rivojlanish mexanizmi ularning 
yutuqlari va muvaffaqiyatsizliklarini oqilona tahlil qilishdir. Muvaffaqiyatni 
shunchaki tasodifga bog’lab bo’lmaydi - bu muvaffaqiyatlarning kelib chiqishini 
aniqlash kerak. Muvaffaqiyatsizlik sabablari ham tekshirilishi va keyinroq hisobga 
olinishi kerak.