Kurs ishi mavzu: So’zning grammatik strukturasi Topshirdi: Murodova Aziza Qabul

Boshlang‘ich sinflarda morfologik tahlilni o‘rgatish metodikasi
So'z turkumlari ustida ishlash metodikasining lingvistik asosi so'zlaming leksik-grammatik, morfologik va sintaktik belgilariga ko'ra turli guruhlarga ajratilishi, ya’ni so'z turkumlari haqidagi ilm hisoblanadi. So'zlarni leksik-grammatik turkumlarga ajratishda uch belgiga: 1) leksik ma’nosi (nimani ifodalashi, ya’ni shaxs, narsa, harakat yoki holat, belgi kabilarning umumlashtirilgan ma’nolari), 2) morfologik(so'zning turli shakllari tizimi) va 3) sintaktik (turli morfologik shakl- larning sintaktik vazifa bajarishi) belgilariga asoslaniladi. Demak, so‘z turkumlari ustida ishlash o'quvchilaming muayyan guruhdagi so'zlaming umumlashtirilgan ma’nolarini, kishilarning aloqa vositasi sifatidagi rolini tushunib olishlariga qaratilishi zarur.
Boshlang'ich sinf o'quvchilari so'z turkumlari (ot, sifat, son, olmosh, fe’l) bilan umumiy tanishtirilgandan so'ng har bir leksik-grammatik guruh alohida o'rganiladi. Bu so'z turkumlarini o'rganishning boshlang'ich bosqichidayoq ularni taqqoslashga qulay sharoit yaratadi va shakllantiriladigan grammatik tushunchaning asosiy tomonlarini aniqroq ajratishga imkon beradi. Boshlang'ich sinf o'quvchilari ot, sifat, son, fe’ining quyidagi xususiyatlarini bilib oladilar: 1) so'z nimani bildirishi (shaxs, narsa, belgi, miqdor va tartib, harakat yoki holat); 2) qanday so'roqlarga javob bo'lishi; 3) o'zgarish-o'zgarmasligi, qanday doimiy kategoriyalari mavjudligi; 4) gapda, asosan, qanday bo'lak vazifasida kelishi. O'quvchilar mana shu o'rgangan belgilari asosida so'z turkumlarini taqqoslaydilar. Ular nimani o'rganganlariga qarab, har bir so'z turkumining grammatik belgilari haqidagi bilimlari asta kengaya va chuqurlasha boradi. Dasturga ko'ra, boshlang'ich sinfda so'zlar dastlab javob bo'ladigan morfologik so'roqlariga qarab guruhlanadi. 3-sinfda „So'z turkumi“ tushunchasi shakllantiriladi. O'quvchilar har bir so'z turkumiga xos ayrim belgilar (so'z turkumlarining umumlashtirilgan leksik ma’nolari, otlaming birlik va ko'plikda qo'llanishi, bo'lishli va bo'lishsiz fe’llar, ot, sifat, son va fe’ining gapdagi vazifasi) bilan tanishtiriladi. 4-sinfda so'z turkumlarining morfologik-sintaktik xususiyatlari haqidagi bilim chuqurlashtiriladi: o'quvchilar otlaming egalik va kelishiklar bilan o'zgarishini, sifat va sonning gapdagi vazifasini, kishilik olmoshlari va ularning kelishiklar bilan turlanishini, fe’llarda shaxs-son va zamonni o'rganadilar. Quyidagi jadvalda boshlang'ich sinf o'quvchilarining so'z turkumlari yuzasidan bilimlari hajmi ko'rsatilgan.
Dastlabki bajargan mustaqil ishidan o‘quvchi mamnun bo‘lsa, qiziqishlari ortib, yangi-yangi ish turlarini amalga oshirishga kirishadi. Mustaqil ish natijalarini hamisha tekshirish lozim. Tekshirish og‘zaki yoki yozma shaklda bo‘lishi mumkin. Bola avval o‘ylaydi, fikrini jamlaydi, so‘ng uni yozishga kirishadi. O‘z fikrini bayon qilish, qo‘yilgan biror savol yoki masala yuzasidan mushohada yuritishga urinadi. Bu jarayon (og‘zaki) nutq asosida paydo bo‘ladi va mustahkamlanadi. Masalan, o‘quvchi o‘z fikrini yozma ifodalashdan ilgari o‘ylaydi. Pichirlab allanimalar haqida o‘zicha gapiradi(pedagogikada bu aktiv faoliyat hisoblanadi). Insho yozishning dastlabki shakllari ana shunday ishlardan boshlanadi. Bola matnni o‘qib, og‘zaki tahlil qiladi, sarlavhalar o‘ylab topib, qanday rasmlar ishlash lozimligini rejalashtirdi. O‘quvchilarni mustaqil faoliyatga o‘rgatishda quyidagilarga amal qilish lozim: – beriladigan har bir topshiriq o‘quvchi imkoniyatlariga mos bo‘lsin va qiziqish uyg‘ota olsin; – ish osondan qiyinga, soddadan murakkabga qarab yo‘naltirilsin, o‘quvchiga tushunarli bo‘lsin; – ishni bajarishda bolalarda o‘ziga ishonch hissi uyg‘onsin, ishga kirishishda o‘zlarida dadillik sezsin; – mustaqil bajariladigan topshiriqlar yakkama-yakka tarzda amalga oshirilsin(hamma o‘quvchi uchun bir xil topshiriq berish – mustaqil faoliyat emasligini eslatamiz), albatta bunda bo‘sh o‘zlashtiruvchi o‘quvchiga e’tibor berish kerak; – topshiriqlar turini almashtirishga alohida ahamiyat berish lozim; – topshiriqlarni hamma bir vaqtda boshlab, ma’lum vaqtda tugatishi kerakligini eslatib, bo‘sh o‘zlashtiruvchi bolalarni shu talabni bajarishga ko‘niktirish lozim; – ish joyi hamisha qulay, saranjom-sarishta bo‘lishi(parta ustida ortiqcha narsalar bo‘lmasligi) kerak; – topshiriqlar darsning turli bosqichida bajarilishi mumkin.
“Maktabda tildan nazariy bilimni o'rganishdan maqsad fikrni og'zaki va yozma tarzda grammatik to'g'ri va uslubiy aniq ifodalash uchun undan ongli foydalanish hisoblanadi. Biroq nazariy bilimni amalda qo'llashni esa maqsadga muvofiq va muntazam o'rgatib borish talab etiladi. Mashqlar tizimi tushunchani o'zlashtirish bosqichiga va uning xususiyatiga mos ravishda mashq turini tanlash, uning murakkablasha borishini va o'quvchilar mustaqilligi o'sib borishini hisobga olgan holda mashqlarni bajarish izchilligini aniqlashni ko'zda tutadi. Bu tizim mashqlarning o'zaro bog'lanishiga asoslangan. Mashq turlari. Grammatik mashqlar turli asosga ko'ra tasnif qilinadi, shuning uchun mashqning har xil turi hosil bo'ladi.”² Agar bilimni shakllantirish xarakteriga asoslanilsa, grammatik mashqlar ikki katta guruhga bo'linadi: 1) morfologik mashqlar (bunga leksik-morfologik mashqlar ham kiradi); 2) sintaktik mashqlar. Agar o'quvchilar faoliyatining xarakteri, ya’ni mashq jarayonida o'quvchilar bajaradigan aqliy omillar xarakteri asos qilib olinsa,mashqlar analitik, sintetik, taqqoslashga, guruhlashga, umumlashtirishga oid mashqlarga bo'linadi. Mashqning o'ziga xos xususiyatlarini aniqroq belgilash uchun yuqoridagi ikki asos hisobga olinadi. Masalan, mashqning vazifasi aralash berilgan so‘zlardan gap tuzishni va gap bo'laklarini ajratishni talab etsa, bu mashq bilimni shakllantirish turiga ko'ra sintaktik mashq, faoliyat xarakteriga ko'ra sintetik-analitik mashq hisoblanadi. Boshlang'ich sinflarda sof morfologik yoki sof sintaktik mashq juda kam qo'llaniladi, shuning uchun ham vazifaning yetakchi tomoni hisobga olinadi. Masalan, matnga mazmunga mos otni qo'yish, qaysi kelishik ekanini ko'rsatish talab etilsa, bu leksik-morfologik mashqdir. O'quvchi otning qaysi kelishikda ekanini aniqlashi uchun u bog'langan so'z (fe’l yoki ot)ni aniqlashi (so'z birikmasini ajratishi) talab etiladi, shunga ko'ra bu mashq sintaktik mashq hisoblanadi.
. Grammatik tahlil analitik mashqqa kiradi. Grammatik tahlil so'z turkumiga ko'ra (morfologik) tahlilni, gap bo'laklariga ko'ra (sintaktik) tahlilni o'z ichiga oladi. Gap bo'laklariga ko'ra tahlil o'quvchilar o'zlashtirgan sintaktik bilimlarning me’yoriga qarab chuqurlashib boradi. Amaldagi dasturga ko'ra, 1 -sinf o'quvchilari ,,ega“ va „kesim" atamalaridan foydalanmaydilar, ammo ular gapning bosh bo'laklarini amaliy ravishda topish ko'nikmasiga ega bo'ladilar, ya’ni gap kim yoki nima haqida aytilganini bildirgan so'z (ega)ni, u haqda nima deyil- ganini anglatgan so'z(kesim)ni topadilar. Masalan, Bolalar olmalarni terdilar gapini tahlil qilishda o'quvchilar quyidagicha fikr yuritadilar: „Gap bolalar haqida aytilgan. Kimlar? — bolalar (so'zning tagiga bitta to'g'ri chiziq chizadilar). Bolalar— nima qildilar? — terdilar (so'zning tagiga ikki to'g'ri chiziq chizadilar). Bolalar terdilar — gapning asosiy qismi; nimalarni? (terdilar) — olmalarni11. 2-sinfda 1-sinfdagidek muhokama qilinadi, faqat mazmuni chu- qurlashtiriladi. Masalan, 2-sinf o'quvchisi „Chiroyli gullar adirtami bezadi“ gapini quyidagicha tahlil qiladi: „Gap gullar haqida aytilgan. Nimalar? — gullar — ega (tagiga bir chiziq chizadi). Paxtalar haqida nima deyilgan? Ochildi — nima qildi? — kesim (tagiga ikki to'g'ri chiziq chizadi). Qayerlarni? (bezadi) — adirlarni — ikkinchi darajali bo'lak, gapni to'ldirayapti (tagiga uzuq chiziq chizadi). Qanday? (gullar) — chi- royli (gullar) ikkinchi darajali bo'lak, egani izohlayapti. Gullar bezadi gapning asosi. Chiroyli gullar va adirlarni bezadi - so'z birikmasi1'.3—4-sinflarda sintaktik tahlil sifat jihatidan o'zgarmaydi, ammo so'z birikmasini ajratishga ahamiyat beriladi. Morfologik tahlilning mohiyati so'zning qaysi so'z turkumi ekani, gapda qanday grammatik shaklda kelganida ifodalanadi. To'liq morfologik tahlilda o'quvchi so'z turkumining o'zi o'rgangan belgilarini aytadi. Masalan, 1-sinf o'quvchisi shu so'z qanday savolga javob bo'lishini va nimani bildirishini aytadi (shaxs yoki narsa, narsa belgisi, harakati). 3-sinfda so'z turkumlari o'tilgach, morfologik tahlil quyidagi tartibda o'tkaziladi:
Ot: 1. So'z turkumi. 2. So'rog'i. 3. Birlik yoki ko'plikda ekanligi.
Sifat: 1. So'z turkumi. 2. So'rog'i. 3. Qaysi ot bilan bog'langanligi.
Fe’l. 1. So'z turkumi. 2. So'rog'i. 3. Bo'lishli yoki bo'lishsiz ekanligi. Og'zaki tahlil namunasi: Mevali daraxtlar gulladi. Mevali — sifat, qanday? — mevali; daraxtlar oti bilan bog'langan: mevali daraxtlar; daraxtlar — ot, nimalar? — daraxtlar, ko'plikda; gulladi — fe’l, nima qildi? — gulladi, bo'lishli. 4-sinfda o'rganilgan mavzularni hisobga olib, morfologik tahlil biroz to'ldiriladi va quyidagi tartibda o'tkaziladi:
Ot: 1. So'z turkumi. 2. Bosh kelishik shakli. 3. Birlik yoki ko'plikda ekanligi. 4. Egalik qo'shimchasi, shaxs-soni. 5. Kelishigi.
Sifat: 1. So'z turkumi. 2. So'rog'i. 3. Qaysi ot bilan bog'langanligi.
Son: 1. So'z turkumi. 2. So'rog'i. 3. Qaysi ot bilan bog'langanligi.
Olmosh: Kishilik olmoshi: 1. So'z turkumi. 2. So'rog'i. 3. Shaxs- soni. 4. Kelishigi.
Fe’l: 1. So'z turkumi. 2. So'rog'i. 3. Bo'lishli yoki bo'lishsiz ekanligi. 4. Shaxs-soni. 5. Zamoni.
O'quvchilar tahlil tartibini bilib olishlari uchun o'qituvchi bu tartibga rioya qilib so'zga xarakteristika berishning qulayligini tushuntiradi. So'z turkumiga ko'ra tahlil og'zaki va yozma tarzda o'tkaziladi: uni mustaqil mashq sifatida topshirish ham mumkin. To'liq bo'lmagan morfologik tahlildan xilma-xil grammatik vazifalarni bajarish maqsadida yangi mavzu bilan tanishtirish bosqichida ham, uni mustahkamlash bosqichida ham foydalaniladi. Morfologik tahlilning vazifasi hozirgi o'zbek tilida so'z qanday ma’noli qismlardan tuzilganini aniqlashdir. Morfologik tahlil 3-sinfdan boshlanadi. Bu sinfda 6'quvchilarga o'zakdosh so‘zlar, o‘zak o'zakdosh so'zlaming umumiy qismi ekani, so‘z yasovchi qo‘shimchalar va so‘z o'zgartuvchi (shakl yasovchi) qo'shimchalar haqida elementar ma’lumot beriladi. “So‘z tarkibiga ko‘ra tahlil quyidagicha o'tkazilishi mumkin: 1. So‘zga so'roq berish va u nimani anglatishini bilish. 2. O‘zakni aniqlash. Buning uchun so'zga o'zakdosh so'zlar tanlash. O'zakdosh so'zlarni taqqoslash va umumiy qismi (o'zak)ni aniqlash. 3. So'z yasovchi qo'shimchani aniqlash. Bu yangi so'z yasash uchun xizmat qilishini aytish. 4. So'z o'zgartuvchi (shakl yasovchi) qo'shimchani aniqlash. Bu so'zni boshqa so'z bilan bog'lash uchun xizmat qilishini aytish. 3-sinfda „So'zning tarkibi" mavzusi to'liq o'rganilgach, gulzor so'zini so'z tarkibiga ko'ra og'zaki tahlil qilish tartibi quyidagicha bo'lishi mumkin: 1. Qaysi so'z turkumi ekanini bilaman. Gulzor so'zi nima? so'rog'iga javob bo'ladi, narsani bildiradi, bu — ot. 2. O'zakni aniqlayman. Buning uchun o'zakdosh so'zlar tanlay- man: gulzor, gulli, gulsiz, gu/la. Ularni solishtirib, umumiy qismini topaman — gul. Bu — o'zak. 3. So'z yasovchi qo'shimchani aniqlayman, gulzor so'zi gul so'ziga -zor so'z yasovchi qo'shimchasini qo'shish bilan yasalgan. 4. Bu so'zda so'z o'zgartuvchi qo'shimcha yo'q. So'z tarkibiga ko'ra tahlildan so'ng shunday ko'rinish hosil bo'ladi: gul zor. 4-sinfda paxtakorga so'zini so'z tarkibiga ko'ra og'zaki tahlil qilish tartibi quyidagicha bo'lishi mumkin: 1. Paxtakorga — ot. 2. O'zakni aniqlayman. Buning uchun o'zakdosh so'zlar tanlay- man: paxtakor, paxtazor. Solishtiraman. Umumiy qism - paxta. Bu — o'zak. 3. So'z yasovchi qo'shimchani aniqlayman: paxtakor so'zi paxta so'ziga -kor so'z yasovchi qo'shimchasini qo'shish bilan yasalgan. 4. So'z o'zgartuvchi (shakl yasovchi) qo'shimchalarni aniqlayman: -ga — so'z o'zgartuvchi qo'shimcha, kelishik qo'shimchasi. 4-sinfda ishladim so'zini so'z tarkibiga ko'ra og'zaki tahlil tartibi: 1. Ishladim — fe’l.”³
2. O‘zakni aniqlayman. 0 ‘zakdosh so'zlar tanlayman: ishla, ishli, ishsiz, ishchan. Solishtiraman. Umumiy qism — ish. Ish — o'zak. 3. So'z yasovchi qo'shimchani aniqlayman: ishla fe’li ish so'ziga -la qo'shimchasini qo'shish bilan yasalgan. -la — fe’l yasovchi qo'shimcha. 4. So'z o'zgartuvchi (shakl yasovchi) qo'shimchani aniqlayman: -di — o'tgan zamon qo'shimchasi, -m — shaxs-son qo'shimchasi, I shaxs, birlik: ishladim. So'z tarkibiga ko'ra tahlildan mustaqil mashq sifatida foydalanish ham mumkin. So'zni morfologik tahlil qilish uning lug'aviy m a’nosini tushunishda, morfemalarni to'g'ri yozishda o'quvchilarga yordam beradigan muhim vositadir. Boshlang'ich sinflarda grammatik va morfemik tahlil bilan birga, so'zni tovush-harf tomonidan tahlil qilishdan ham foydalaniladi. Bu tahlilning vazifasi so'zda tovushlarning tartibini, ularning xarakterli xususiyatlarini, tovushlar va harflar o'rtasidagi munosabatni aniqlash hisoblanadi. Boshlang'ich sinflarda tovush-harf tomonidan tahlil tartibi quyidagicha: 1. So'zda nechta bo'g'in bor? 2. So'zda nechta tovush va nechta harf bor? (Tovushlar soni harflar sonidan kam yoki ko'p bo'lsa, sababini aytish) 3. Unli tovush nechta? Undosh tovush-chi? 4. Har bir tovushni xarakterlash. Tovush so'zda qaysi harf bilan ifodalangan? Masalan, kitob so'zi quyidagicha tahlil qilinadi: 1. So'zda ikki bo'g'in bor: ki-tob. 2. So'zda beshta tovush, beshta harf bor. 3. So'zda ikki unli tovush, uch undosh tovush bor. 4. к — undosh, jarangsiz, к harfi bilan ifodalangan i — unli tovush, i harfi bilan ifodalangan t — undosh tovush, jarangsiz, yozuvda t harfi bilan ifodalangan о — unli tovush, о harfi bilan ifodalangan. b — undosh tovush, jarangli, b harfi bilan ifodalangan Tovush-harf tomonidan to'liq bo'lmagan tahlildan so'zning yozilishini tushuntirishda ham, orfoepik to'g'ri talaffuzni o'rgatish maqsadida ham foydalaniladi. Masalan, maktab so'zi oxirida b undoshi p tarzida talafftiz qilinadi, jufti bor undosh, tekshiramiz: maktabim maktab, b harfi yoziladi.