Kurs ishi mavzu: tolerantlik sharq mutafakkirlari talqinida bajardi

1. 2. Tolerantlik shakllanishining ijtimoiy-falsafiy va ma’naviy –ma’rifiy negizlari
Jamiyat, inson, ijtimoiy guruh va millatlarning o’zaro munosabatlari murakkab bo’lganligi, ularning barqaror taraqqiyotiga erishish masalasi insoniyat ongli faoliyati boshlangandan to hozirgi kungacha bo’lgan davrgacha mutafakkirlari olimu ziyoli mnazariyotchi siyosatchi amaliyotchi va oddiy insonlarning diqqat markazida bo’lib kelgan va bundan keyin ham muhim masalalardan biri sifatida qoladi. Bag’rikenglik g’oyalarining dastlabki yozma g’oyalari xalqimiz manaviyati madaniyati davlatchiligini asosiy manbalaridan biri bo’lgan zardushtiylikning “Avesto” kitobida tarannum etilgan. “Avesto” da ilgari surilgan “ezgu fikr, ezgu kalom, ezgu amal so’zlarining zamirida bag’rikenglik g’oyalari o’z ifodasini topgan. Chunonchi ezgu fikr insonni kamolatga yetaklaydi, garazli niyatlardan holi bo’ladi. Ezgu so’z insonlarni o’zaro yaqinlashtiradi Ular o’rtasida yuzaga kelishi mumkin bo’lgan turli ziddiyat yohud bir-birini ko’ra olmaslik yovuzlik kabi salbiy holatlardan xoli bo’lishiga yordam beradi. Ezgu amal esa bir tamondan, insonlarni, odamlarni mehnat qilish yaratuvchanlikka undasa ikkinchi tomondan mehnat orqaligina inson faravon yashashligini ko’rsatib beradi”.
Ko’rinib turibdiki, bu tarixiy falasafiy asarda tolerantlik g’oyalari o’zak g’oya hisoblanadi “Insonni hunarmand tilu zabonli qilib yaratgan tangriga olqishlar bo’lsin U insonni yamonlikka qarshi kurashsin, uni nest-nobud etsin, deb barcha mavjudotga rahbar va sarvar etdi”. Tolerantlik g’oyalari islom talimotida ham o’z ifodasini topgan . Uning muqaddas kitobi Qur’oni Karimdan boshlab hadislarda hamda tasavvuf ta’limotida bagrikenglik g’oyalari ilgari surilgan Mehmat bilan hayot kechirishni o’zining hayot mazmuni deb hisoblagan insonda ham, hallollik, samimiylik, mehr-oqibat va bag’rikenglik tuyg’ularini mustahkamlamaydi. Islom dinida tinchlik va hamjixatlik g’oyalari ham katta o’rinni egallagan. Bag’rikenglik g’oyalari o’zbek xalqining buyuk merosi bo’lgan “Alpomish”, Go’ro’g’li kabi dastonlarida o’z ifodasini topgan. Ajdodlardan avlodlarga meros bo’lib kelgan bu noyob dostonlar xalqning ong tafakkurining mahsuli hayot kechirishi turmush tarzi, orzu umidlarini o’zida mujassamlashtirgan Bu dostonlarda do’stlik, mehr-muhabbat dushmanga nafrat vatanni ulug’lash xalq manfaatlari yo’lida hatto jonini ham ayamaslik kabi ulug’ qadriyatlar darajasiga ko’tarilgan g’oyalar ilgari surilganligini ko’rish mumkin. Aslida ham bag’rikenglik g’oyalarini ajdodlarimiz bugungi avlodlarga yana dastonlar orqali meros qilib qoldirilgan desak to’g’ri bo’ladi. Haqiqatdan ham Alpomish, Go’rog’li va boshqa dostonlari o’zbek xalqining yuksak manaviyat, insonni uluglash, do’stlikni qadrlash, vatanniu yuksak darjada kuylash, muhabbatga sadoqatni tarannum etishni o’zida aks ettirgan manaviy meroslardan birini tashkil etadi. Bag’rikenlik g’oyalari taraqqiyoti IX-XII asrda O’rta Osiyoda fan va madaniyatning gullab yashnashi bilan bog’liq holda kechganligida ko’rish mumkin. Bu davrda bu zaminda yashagan muhammad muso al-Xorazmiy Abu rayhon beruniy Abu nasr Farobiy va boshqa allomalar fan, manaviyat va madaniyatni grivojlantirish bilan omma oldiga ongli tafakkurining taraqqiy qilishga mamlakatlar va xalqlar o’rtasida do’stlik aloqalarining mustahkamlanib borishga katta hissa qo’shganlar. Xorazmiy o’zining mashhur al jabrlari bilan matematika taraqqiyotida yangi oliy matematika bosqichiga oaso solgan edi. Umuman olganda jahonda fan yutuqlari har dolim ham umuminsoniyatga hizmat qilgan umuinsoniyat mulki bo’lib kelgan. Fan ana shu yo’l bilan Xalqlar va mamlakatlatni o’zaro yaqinlashtirib kelganligini ko’ish mumkin Hatto Al Xorazmiyning ilmga bo’lgan munosabatlarida ham ko’rish mumkinki, u turli ilmlarning o’zaro bog’liqlik g’oyalarini ilgari surib butun insoniyatning o’zaro bog’liq ekanligiga ham ishora qilgan deyishimizga to’la haqlimiz U turli ilmlar bir-birini inkor va istisno egallaydi, Balki o’zaro biri bilan bog’liq va dunyoni bilishga hamda baxt-saodatga erishashga xizmat qiluvchi yagona xalqni tashkil etadi”.
Keltirilgan bu fikrdan ko’rinib turibdiki Al Xorazmiy ilm hayot xalq manfaati va tarqqiyot g’oyalarini o’zaro uyg’unlikda ko’radi Bu bilan u insonlarni bir biri bilan o’zaro bogliq holda rivolanishi mumkinlagi g’oyasini ilgari suradi Bu davrning yana bir mutfakkiri Abu ryhon beruniy hisoblana. Buyuk jdodlrimiz ABU Rayhon Beruniy o’zining aqliy salohiyi yuksak ilm sohibi qalbida mavjud urgan bag’rikenglik tuygulari bilan xalqimiz ongi va tafakkurida bag’rikenglik ruhiytining rivojlanib borishig katt hiss qo’shgn ajdodlrimizdan biri edi. Beruniyning bag’rikenglik g’oyasining umuminsoniytga hizmat qilayotgan kshfiyotlarida u ilgri surgan falsafiy g’oyalarida ham o’z ifodasini topganligini ko’rish mumkin. U o’z asarlarida adolat, insong hurmat mehnatni ulug’lashdo’stlik hamdardlik o’z yurtiga, xalqiga sdoqat g’oyalrini ilgri surgan.
Bag’rikenglik g’oyalarining negizlari haqida fikr yuritganimizda buyuk bobomiz o’zbek sheriyatining sultoni Alisher Navoiyni ijodini va faoliytini alohida takidlashimiz lozim. Alisher Navoiy butun umri davomida yozgn sherlarid oddiy insonlarning baxtli saodatli bo’lishini, adolatning qaror topishinni insonlarning tinchligini va farovon hayot kechirishini tarannum etdii. U bir- biriga dushman bo’lgan oddiy insonlar bilan hukmdorlarni kelishtirishga hukmdorklarni xalqqa nisbtan dolatlui bo’lishg chqirib yashadi Bobur Mirzo v ulardn keyin yashb ijod qilgan Ogahiy, Komil Xorazmiy va Feruz kabi ulkan shoirlar hayoti ijodi oddiy insonlr manfaatini ko’zlab amalga oshirilgan iahlarning zamirida bagrikenglik g’oyalari turganligini ko;rish mumkin Zero bagrikenglik nafaqat g’oya shuningdek u hayot faoliyti orqali namoyon bo;ladign ma;naviyat hamdir.
Millatimiz, bag’rikenglikning ildizlri n shu ma’naviyatga borib taqaladi
Ongimizda mavjud bo’lgan bag’rikenglik g’oyalari manaviyatdan bahra olgan ularni o’ziga singdirgan desak to’g’ri bo’ladi.
Bag’rikenglik g’oyolari hr doim yovuzlik ustidan g’olib kelib chunki uning zamirida oddiy insonlr m’arifatprvar siyostchi dvlat arboblri adbiyot san’at arboblari, olimu zukko nazaryotchilarning qrashlari umumxalq manftlri biln uyg’unlshib ketgan. Ushbu ijobiy manbalr tasirida millat ongida bag’rikenglik tuyg’ulri rivojlnib borgan. Bag’rikenglik traqqiyotidan Turkistonda Xix asrning jadidchilik hrakatida o’z ifodasini topdi. Bu harakatdagi bag’rikenglik g’oyalari shunday ediki, bu harakatdan ko’zlangn maqsad Turrkistonni chorizm bosqini ularni zo’ravonligidan ozod qilish. Bu o’lkada yashayotgan xalqlarning mustaqil bo’lib yshashlariga erishish edi. Ammo ular bu maqsadni amalga oshirishda qurol bilan emas blki mariftni ko’tarish xalqning ongini oshirish yo’lini tanlaganligida namoyon bo’lgan edi. Jadidchilik hrakatining asoschilridan biri uning Turkistond keng quloch yoyishiga fidoyilik ko’rstgan Ismoilbek Gaspaerali mustaqillikga erishishda eng avvalo xalqning ongini o’stirish uni jaholatdan qutqarish va ularni yagona maqsad yo’lida birlashtirish zarurligi g’oyasini ilgari surgan edi. Xatto u bosqinchi russiya o’z qo’l ostidagi xalqlar biln hamkorlik qilishi g’oyasini ham ilgari surgan edi. Jadidchilik harakatidagi bag’rikenglikning yana bir muhim ko’rinishi shunda bo’ldiki bu harakatning ko’zga ko’ringan vakillari Turkiston xalqlarining millatidan qatiy nazar mustaqillik yo’lida hamkor bo’lishlri lozimligi g’oyalarida o’z ifodasini topgan edi. Jumladan bu harakatning ko’zga ko’ringan arboblaridan biri Muhammad xo’ja Behbudiy edi. Proffessor Begali Qosimov bu haqida shunday fikir bildirgn edi “bu qadim otlar yurtini unda yashab turgan barcha qon qarindoshlar millatlarning birligi bilangina saqlab qolish mumkinligini teran angldi”.