Kurs ishi” Mavzu

Kichik biznesvatadbirkorliktushunchalari,
ularningmohiyativamazmuni

Bozor m unosabatlari sharoitida iqtisodiyotni rivojlantirishning asosiy om illaridan biri kichik biznes va tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirishdir.

X o ‘sh, «tadbirkor», «tadbirkorlik» tu sh unchalari qanday mazmunga ega va nimani anglatadi?
Tadbirkorlik faoliyati tizim ining alohida tahlili dastlab G ‘arbda boshlangan b o ‘lsa -da, uning m ohiyati va rivojlanishiga taalluqli ko ‘p qirrali bilim lar Sharqda tarkib topib, so‘ngra G ‘arbda ilgari surilganiga yuqorida zikr etilgan dalillarguvohlik beradi. A yniq - sa, ular bu y o ‘nalishda shakllangan va hayotda o ‘z o ‘rniga ega b o ‘lgan ta ’lim o tlard a o ‘z ifodasini topgan . X ususan, 3 m ing yillik tarixga ega Zardushtiylik ta ’lim otining asosi bo‘lmish «Aves-to»da, m usulm on olam ining allom alari ta ’lim otlari, jum ladan, «Naqshbandiya», «Yassaviya», «Kubroviya» ta ’lim otlarida m ujas-sam langan.

Ayniqsa, bu jih atd an «N aqshbandiya» ta ’lim otining ildizlari chuqur m azm unga ega. «Naqshbandiya«ning «Dil ba yoru, dast ba kor», ya’ni «diling A llohda, qo‘ling m ehnatda bo‘lsin», degan ta ’lim ot asoschisi Xoja B axouddin N aqshbandiy kimxobga naqsh bog‘lashda tadbirkorlik m ahoratini nam oyish etib, halol m ehnat bilan yashash zarurligini ibrat qilib ko ‘rsatganl. Ayrim m anbalar uning mato to ‘qiydigan do ‘konlari borligiga ham ishora qiladi2.

K o'rinib turibdiki, B ahouddin N aqshband m ashhur G 'arb iqtisodchi olim i xususan, Vilyam Pettidan 400 yil m uqaddam m ehnat insonlarning yashash m anbai ekanligini chuqur anglagan va amalda o ‘z faoliyati doirasida isbot etgan. Ammo Vilyam Pettining «Boylikning otasi m ehnat, onasi esa erdir» degan ta ’lim oti jahon iqtisodiy nazariyasi fanida yangi bosqich sifatida e ’tiro f etilgani holda, N aqshbandiyaning undan aw alroq ham da chuqur iqtisodiy va m a’naviy mazmunga ega bo'lgan yuqorida qayd etilgan ta ’limoti hozirgacha na G ‘arb va na mahalliy iqtisodiy adabiyotlarida munosib o ‘rin egallamagan.

Tadbirkorlik bo‘yicha bilim va am aliy faoliyatlar zam inim izda hukm dor b o ‘lgan buyuk shaxslar Sohibqiron A m ir Tem urning «Tuzuklari«da, M irzo Boburning «Boburnom a» asarida yorqin ifodasini topgan.

Buyuk sarkarda Amir Tem ur m am lakat osoyishtalgini va m o‘1-ko'lligiga erkin tadbirkorlik faoliyatiga ustuvorlik berilishi orqali erishish m um kinligini chuqur idrok etgan va uning tam oyillari m ashhur «Tem ur tuzuklari» asarida aniq bir tizim ga keltirilgan b o ‘lib, unga ko'ra: «... m ardlik va shijoat sohibi, azm i q a t’iy, tadbirkor va xushyor bir kishi m ing - m inglab, tadbirsiz, loqayd kishilardan afzaldur»1, — degan xulosani ilgari surgan.
T a ’kidlash joizki, A m ir T em ur nafaqat tinchlik davrida, balki urush holati jarayonida ham tadbirkorlik faoliyatini yuqori darajaga ko‘targan va bu yo‘nalishda amaliy ishlarni ham ro‘yobga chiqargan. M a’lum otlarga ko'ra, harbiy yurish chog‘larida q o 'sh in ehtiyoj-larini ta’minlaydigan turli xil kasbga ega tadbirkorlarni olib yurilgan va ularning m uayyan qismi 3. 5, 7 yillik, deb nom langan va oxirgi X itoygaflarshi harbiy yurishlari paytida dehqonchilik bilan m ashg‘ul b o ‘lib, qo‘shinni oziq -ovqat bilan ta ’m inlab turgan. M ahalliy a h o lin i bunday o g ‘ir vazifani b ajarishda q o 'lla b - quw atlab, talon -tarojliklardan m uhofaza etishgan.

0. 
   S m itning qayd qilishicha, bozor jam iyat sotib olishni xohlagan va kerakli m iqdordagi tovarlarni ishlab chiqaradi. Shu bilan birga, A. Sm it bozom ing qudratii kuch ekanligini, u jam iyatni zarur tovarlar bilan doim o ta ’m inlashi va bu tizim o ‘z - o ‘zini m uvofiqlashtirishini ko‘rsatib berdi. U ning fikricha, o ‘z - o ‘ziga
   

qo‘yib berilgan bozortizim i rivojlanadi va bunday tizim i b o rxalq - ning boyligi ortaveradi.

X IX -X X a srla r ch e g ara la rid a tad b irk o rlik in stitu tin in g aham iyati va rolini ko‘pchilik anglay boshladi. Fransuz iqtisodchisi A ndre M arshall (1907-1968 yy.) birinchi b o ‘lib ishlab chiqarish - ning uchta om iliga (er, kapital, m ehnat) to'rtinchi tashkillashtirish om ilini qo‘shdi. Shu vaqtdan boshlab, tadbirkorlik tushunchasi va shu sohada olib boriladigan ishlar ko‘lam i kengayib borm oqda.

Am erikalik iqtisodchi J.B. Klark (1847-1938) J.B . Seyning «uchlik form ulasiga» bir oz o ‘zgartirish kiritdi. U ning fikricha, ishlab chiqarishda doim to ‘rt om il ishtirok etadi:

0. 
   kapital;
   

1. 
   ishlab chiqarish vositalari va er;
   

2. 
   tadbirkorlik faoliyati;
   

3. 
   ishchining m ehnati.
   

1. 
   аг bir om il ishlab chiqarishdan olinayotga.n o ‘ziga xos foydani aks ettiradi: kapitaldan kapitalist qo‘shim cha foiz oladi; er renta beradi; kapitalistning ishbilarm onlik faoliyati darom ad keltiradi; ish ch in in g m ehnati u ni m aosh bilan ta ’m inlaydi. Boshqacha qilib, J.B . Klark so‘zi bilan aytganda: «Erkin raqobat m ehnatga m ehnatdan kelgan narsani beradi, kapitalistlarga kapital yaratgan narsa tegadi, tadbirkorlar m uvofiqlashtirish faoliyatidan kelgan narsani oladi»1. Tadbirkorlik faoliyatini u ana shunday tushungan.
   

M ashhur am erikalik iqtisodchi Y. Shum peter (1883-1950) o ‘zining «Iqtisodiy rivojlanish nazariyasi»2 kitobida, tadbirkorni novator (yangilik bunyod qiluvchi odam ) deb ta ’riflagan. Olim tadbirkorlik faoliyatini kapitalistik iqtisodiyotning rivojlanishida, iqtisodiy o‘sishni ta ’m inlashda katta rol o ‘ynaydigan yangiliklarni joriy etishdan iborat, deb biladi: «Vazifasi yangi kom binasiyalarni joriy etishdan iborat b o ‘lgan x o ‘jalik subyektlarini biz tadbirkor deb ataym iz«. U shbu m uam m oga iqtisodiyot sohasida N obel m ukofotiga sazovor bo'lgan (1974) ingliz iqtisodchisi Fridrix F on

Xayn (1899 -1984) b o shqacha yondashgan . U ning fikricha, tadbirkorlik faoliyat bo‘lm asdan, balki yangi iqtisodiy im koniyat-larni izlab topish, xatti-harakatlarni ta’m inlashdir1. Olim tadbirkor likni faoliyat em as, deb talqin etadi.

N a xorijda, na bizda hali tadbirkorlikning um um tom onidan e ’tirof etilgan ta ’rifi mavjud emas. Am erikalik olim R. Xizrich, «Tadbirkorlik o ‘z qiymatiga ega boMgan qandaydir yangi narsani yaratish jarayoni, tadbirkor esa buning uchun barcha zarur vaqti va kunini sarflaydigan, barcha moliyaviy, psixologik va ijtim oiy xavf-xatam i o ‘ziga olib, evaziga m ukofot sifatida pul va erishilgan yutug‘idan qanoatlanuvchi shaxs»2, — deb ta ’kidlaydi.

Ingliz professori A. Xoskin esa «ishni o ‘z hisobidan olib boruvchi, biznesni boshqarish bilan shaxsan shug‘ullanuvchi va kerakli vositalar bilan ta ’m inlanish uchun shaxsiy javobgarlikka ega, qarorni m ustaqil qabul qiluvchi shaxs yakka tartibdagi tadbirkor bo'ladi»3, — deb izohlaydi.

Bugungi kunda tadbirkorlik nazariyasini rivojlanti rishnlng to ‘rt bosqichi mavjud. XV III asrdayoq vujudga kelgan birinchi bosqich tadbirkorlik xavf-xatarini o ‘ziga olish, boshqacha qilib aytganda, tavakkalchilik bilan bog‘liq. Tadbirkorlikning ikkinchi bosqichi esa innovatsiya jarayoni bilan bogMiqdir.

Am erikalik iqtisodchi olim Y. Shum peterning fikriga ko‘ra, tadbirkorlikning novatorlik xarakteri quyidagilarda aks etadi:

— bozor uchun yangi tovar ishlab chiqarish;

— ishlab chiqarish jarayoniga yangi texnologiyalarni tatbiq etish;

— yangi polish bozorlarini o ’zlashtirish;

— xom ashyoning yangi turlari va m anbalarini topish. Tadbirkorlik vujudga kelishining uchinchi bosqichi tadbir­

korlikning alohida shaxsiy sifatlari: ijtimoiy va iqtisodiy vaziyatning o‘zgarishida to ‘g ‘ri yo‘l topa bilish qobiliyati, boshqaruv qarorlarini tanlash va qabul qilishda m ustaqillik, boshqaruv qobiliyatlarining to‘la nam oyon b o ‘lishi bilan ta ’riflanadi.

Tadbirkorlik nazariyasining rivojlanishidagi hozirgi bosqichni to'rtin ch i bosqichga kiritish rnumkin. Uning paydo bo'lishini tad ­ birkor harakatini tahlil qilishdagi boshqaruv aspektiga ko‘chirish bilan bog'laydilar. Bu hozirgi vaqtda nazariyada tadbirkorlik m uam m olari tahlili ko‘plab o ‘zaro bog‘liq fanlar doirasida olib borilishini anglatadi.

H ozirgi zam on nazariy tadqiqotlarida nafaqat tadbirkorlikka ishlarni m ustaqil olib borish usuli sifatida, balki firm a ichidagi tadbirkorlikka yoki intraprenerlikka e ’tibor qaratiladi. «Intra-prener» atam asi am aliyotga am erikalik olim G . Pinsho tom onidan kiritilgan

Intraprenerlikning paydo bo'lishi ko'pginayirik ishlab chiqarish tuzilm alari, ularda ishlab chiqarishni tashkil etishning tadbirkorlik shakliga o ‘tishi bilan bog‘liq. Tadbirkorlik ishi ijod erkinligining m avjud b o ‘lishini ko‘zda tutganligi sababli yaxlit ishlab chiqarish birikm alari b o ‘linm alari harakat qilish erkinligini oladilar, bu tadbirkorlikning asosida yotuvchi g‘oyalarni amalga oshirish uchun zarur intrakapitalning mavjudligini nazarda tutadi.

Taniqli olim lam ing olib boi^gan tadqiqotlari shuni ko'rsatadiki, tadbirkorning o ‘z faoliyati sohasida olib boradigan ishlari ko‘p qirralidir. Bu bozor siyosatining o'zgarishi bilan yoki korxonaning ichki va tashqi om illari ta’sirida aniqlanadi. Lekin tadbirkorning asosiy m aqsadi m anfaat (foyda) ko‘rish bilan bir qatorda, bozorda sam arali faoliyat yuritishni ta ’m inlaydigan ishlarni am alga oshi-rishdir. Buning uchun tadbirkorlikni boshqarish va unga ko‘m ak beruvchi zamonaviy m enejm ent usullariga asoslangan m exanizm ni yaratish va undan unum li foydalanishni ta ’minlash zarurdir. Bozor sharoitida tadbirkorlikni boshqarishda uning quyidagi xususiyatlarini e’tiborga olish kerak:

— tadbirkor har doim bozordagi talab va taklifni e’tiborga olib ish ko‘radi;

— tad b irk o r sam aradorlikni ta ’m inlovchi sa ’y -h arak atlar qilib, ishlab chiqarish xarajatlarini kam aytirish yo‘llarini qidi-radi;
— biznesning pirovard natijalariga javob beradigan shaxslar, o ‘z bizneslarini erkin sh art-sharoitlarda olib borishiga etarli im koniyatlar yaratadilar;
— kichik korxonaning pirovard natijalari, ya’ni uning oladigan foyda yoki zarari faqat bozordagi oldi-sotdi jarayonida m a’lum bo'ladi;

— kichik biznes bilan shug'ullanuvchi tadbirkor o ‘z m ablag1-larini harakatga solib, bozorda qanday xavf-xatarga duch kelishi yoki yakuniy natija qanday b o ‘lishini aniq bilm aydi.

Shunday qilib, tadbirkorlik iqtisodiy faoliyatning alohida turi bo‘lib, uning zam irida mustaqil tashabbus, javobgarlik, tadbirkorlik g‘oyasiga asoslangan, foyda olishga yo'naltirilgan, maqsadga muvofiq faoliyat yotadi.

Tadbirkorlik iqtisodiy faollikning alohida turi bo‘lib, uning boshlang‘ich bosqichi, odatda, fikrlash faoliyati yoki uning natijasi bilan bog‘langan bo'ladi, faqat u keyin m oddiy shaklni oladi.

Tadbirkorlik yangilik kiritish, tovar ishlab chiqarish faoliyatini o ‘zgartirish yoki korxonani (shu jum ladan, kichik korxonani) tashkil qilish sohasida ijodkorlikning mavjudligi bilan ta’riflanadi. Tadbirkorlik faoliyatining ijodkorlik jihatlari boshqaruvning yangi tizim ida ishlab chiqarishni tashkil etishning yangi usullari yoki yangi texnologiyalarini tatbiq etishda o'z ifodasini topadi.

T adbirkorning o ‘zi tadbirkorlik faoliyatining asosiy subyekti hisoblanadi. A m m o tadbirkor yagona subyekt em as, h ar qanday holda u ishlab chiqarilgan tovar yoki xizm atning iste’m olchisi ham da h arxil vaziyatlarda yordam chi yoki raqib sifatida bo'luvchi davlat bilan o ‘zaro ham korlik qilishga m ajbur. Iste’m olchi ham , davlat, ham , yollanm a (ishchi) xodim ham tadbirkorlik faoliyati subyektlari qatoriga kiradilar.

Tadbirkor va iste’m olchining o ‘zaro m unosabatlarida tadbirkor faol subyekt kategoriyasiga kiradi. Iste’molchi esa bunda passiv rol o'ynaydi. Bu o ‘zaro m unosabatlam i tahlil qilishda iste’m olchi tadbirkorlik jarayonining indikatori rolini bajaradi. T adbirkor faoliyati predm etini tashkil etuvchi barcha narsa iste’m olchining
ijobiy bahosiga ega bo‘lgan holdagina am alga oshirilishi m um kin. B unda iste’m olchi tom onidan tovarga baho beriladi va keyin u yoki bu tovarni xarid qilishga tayyorligi aniqlanadi. T adbirkor o ‘z faoliyatini rejalashtirish va tashkil etishda iste’m olchining kayfiyati, istagi, m anfaatlarini hisobga olishi kerak.

Bozor iqtisodiyoti sharoitida tadbirkor uchun iste’m olchining manfaatlariga muvofiq harakat qilishdan boshqa iste’m olchiga ta’sir qilishning yo ‘li y o ‘qdir. A m m o bu tad b irk o r iste’m olchining m anfaatlariga m uvofiq harakat qilishi kerakligini bildirm aydi. T adbirkorning o ‘zi iste’m olchining talabini shakllantirishi, yangi iste’mol ehtiyojlarini yaratishi (agar xaridor uchun zarur b o ‘lgan yangi tovar yaratilsa) m um kin. Shundan kelib chiqqan holda tadbirkorlik faoliyatini tashkil etishning ikki usulini keltirish m um kin:

— iste’m olchi m anfaatini aniqlash usuli;

— iste’m olchiga yangi tovar yoki xizm atlam i «m ajburan qabul qildirish» usuli.

Shunday qilib, tadbirkorning asosiy m aqsadi o ‘z iste’m ol-chilariga ega bo‘lish yo‘lida tovarga ehtiyojni aniqlashdan iboratdir. T adbirkor o 'z iste’m olchilarini shakllantirishda quyidagi asosiy om illarni hisobga olishi kerak:

— tovaming yangiligi va uning xaridor m anfaatiga m os kelishi;

— tovar yoki xizm atlarning sifati;

— tovar yoki xizm atlarning narxi;

— tovarning universallik darajasi;

— tovarning tashqi ko'rinishi, uning xaridor talabiga m osligi;

— sotuvdan keyingi servis xizm atlaridan foydalanish imkoniyati;

— tovarning qabul qilingan um um iy yoki davlat standartlariga mosligi;

— tovarlar va xizm atlar reklam asining jozibaliligi, xaridor diqqatini o‘ziga jalb etishi va hokazo.
Xulosa shundan iboratki, agar ijtim oiy ishlab chiqarish nuqtai nazaridan tadbirkor faol subyekt rolida b o ‘lsa, unda tadbirkorlik jaray o n in in g o ‘zi, u n in g sam arad o rlig i va m azm u n i n u q tai
nazaridan iste’m olchi faol rol o ‘ynaydi va tadbirkor bu om ilni inkor eta olmaydi.
Tadbirkorning shaxsiy xususiyatlari, qobiliyatlari, im koniyat-lari va ishga doir sifatlari tadbirkorlikning harakatlantiruvchi kuchi bo‘ladi. Tadbirkorning ishga doir sifatlari quyidagi tam oyillarga asoslanishi kerak:

— birinchidan, bozorning tovar va xizm atlar bilan ta ’m inla-nish darajasini tahlil qilish yo‘li bilan iqtisodiy x o ‘jalik tizim ida o‘z o ‘m ini topishi;

— ikkinchidan, shaxsiy ishlab chiqarish tuzilm asini yaratishga tayyorlik qobiliyati;
— u chinchidan, m arketing tadqiqotlari natijalaridan kelib chiqqan holda, dastlabki tadbirkorlik hisob-kitoblarini amalga oshirishi;

— to ‘rtinchidan, tadbirkorlik loyihasini am alga oshirishda rahbarlikni to ‘g‘ri yo‘lga quyish qobiliyati;

— beshinchidan, yangi texnik, texnologik g‘oyani birinchi b o ‘lib hayotga tatbiq etish ham da ushbu g ‘oyadan am alda fo y d alan ish , u n d a n qanday yakuniy n atija, m ah su lo t yoki xizm atlar olish m um kinligini tasaw u r eta olishi.
Tadbirkorning ushbu ishbilarmonlik tamoyillari uning ijodkor-ligiga asoslanadi. Aynan ana shu ijodkorlik Y. S hum peter fikriga asosan, tadbirkor boshqalar e’tibor berm agan va bilm agan ishlarga e ’tibor berib, faoliyat yuritish im konini beradi.

Ijodkorlik tadbirkom i ta’riflashda asosiy m ezon bo ‘ladi, am m o u turli shakllarda nam oyon bo ‘lishi m um kin. T adbirkor boshqa ijodkor k ish ilar to m o n id an am alga o sh irilg an kashfiyotlar, topilm alardan qanday samarali foydalanish m um kinligini biladi. Shu bilan birga, u bu yangiliklardan xaridorning qiziqishini uyg‘otuvchi yangi, ajoyib narsa ishlab chiqarish sohasida foyda­ lanish yo‘llarini topa oladi.

A m m o kashfiyot va yangilik faqat tovar turining yangi tarkibiy qism ini yaratishda emas, balki tovar ishlab chiqarishni yangilash
jarayoniga jalb etishni talab qilm aydigan oddiyroq shakllarda ham

0. 
   A
   

nam oyon bo 'lad i. M asalan, u tovar o ‘ram ining yangilanishi, a n ’anaviy tovarga yangi xususiyat va sifatlar berish ko'rinishida nam oyon boMishi m um kin.

Tadbirkor faoliyatining boshqa tom onlarida ham kashfiyotchilik elem entlarini qo'llashi m um kin. M asalan, u ishlab chiqarishning, m ahsulotni sotishni boshqarishning yangi shakllarini topadi, sheriklik m unosabatlarini o ‘rnatadi, ishlab chiqarishning yangi texnologiyalaridan foydalanadi. Tadbirkorlikning yana bir m uhim xususiyati ishlab chiqarish jarayonida yangi g ‘oyalarning am alga oshirilishi bozorda qanday qabul qilinishini oldindan k o ‘ra bilish qobiliyatida namoyon bo'ladi. Shujihatdan yangilikni bozorda tatbiq etish va iste’m olchining javobini bitta jarayonga birlashtira olish tadbirkor m uvaffaqiyatining garovidir.

K o'pgina tadqiqotchilar jam iyatda tadbirkorlik bilan shug'ul-la n u v c h ila r so n i k o ‘p ay ib b o ray o tg a n lig in i t a ’k id lay d ilar. M a ’lum otlarga k o ‘ra, m ustaqil faoliyat yurituvchi aholining 8-10% qismi tadbirkorlik bilan shug‘ullanishi m um kin. Tadbirkorlik har qanday boshqa kasb kabi ishbilarm onlik sifatlarini talab etadi.

Tadbirkor kishidan, aw alo, o'ziga va o ‘z qobiliyati ga ishonish talab etiladi. O 'ziga, o lz kuchiga ishonm aydigan inson nafaqat tadbirkorlik, balki har qanday sohada ham ishni oxirigacha etkazishga qodir emas.

T ad b irk o rn in g m uvaffaqiyatini belgilovchi keyingi shart agressivlikdir. B unda gap, birinchidan, tadbirkorga n im adadir birinchilikka ega boMish ishonchini beruvchi, ikkinchidan, tadbir­ k o rn in g aniq m aq sad g a q aratilg an h arak atlarn i b ajarish id a tashabbusni tortib olishga harakat qiluvchi agressivlik haqida ketayapti. S hunday qilib, bu o'rindagi agressivlik am alda g'oyalar, loyiha va tashabbusni tortib olish va uni tez am alga oshirishni bildiradi. B unday agressivlik atrofdagilarga (ham m adan oldin raqiblarga) to ‘g ‘rid an -to ‘g ‘ri zarar keltirm ay -di, u bevosita zarar keltirishi m u m k in (ag ar b irov q a n d a y d ir tovarni ishlab c h iq a rish d a tashabbusni o ‘z qo'liga olsa, boshqa kishi bunday tovarni ishlab chiqara olm aydi, dem ak, tovar ishlab chiqarish bo'yicha tashab -
busni b irin c h i bo ‘lib b o sh lag an ta d b irk o rn in g h arak ati u m o‘ljallagan darom adni olishiga im kon bermaydi).

Tadbirkor ko‘pgina hollarda o ‘zjam oasi bilan harakat qiladi, shuning uch u n tadbirkorlik g'oyasini am alga oshirish jarayoniga samarali ta ’sir etuvchi jam oani yaratgandagina, m uvaffaqiyatga erishadi. Shu m unosabat bilan tadbirkorning oldida m urakkab m uam m olar turadi. Bular biznesning muvaffaqiyati uchun qanday ixtisosdagi m utaxassislar kerakligi, ular qanday sifatlarga ega boiishlari zarurligi, ularning tadbirkor shakllantirayotgan ruhiy m uhitga kira olishlari mumkinligini aniqlash m uam m olaridir.

H ar qanday faoliyatdan kutiladigan sam ara insonga, aw alo uning m ehnat madaniyati darajasiga bog‘liqdir. M asalan, yaponlar «iqtisodiy m o £’jizalari» asosida nafaqat ilm , fan -texnika va texnologiya yutuqlari, balki m ehnat m adaniyatining o ‘zgarishi yotganligini ta ’kidlaydilar. Y aponiya ekspertlarining fikriga ko‘ra, buning uchun yapon jam iyatiga 30 yil kerak b o ‘lgan.

M ehnat m adaniyati deganda ishlab chiqarishni tashkil etish darajasi, m ehnatning yangi, sam araliro q usullarini q o ‘llash, ham kasblar va q o ‘l ostidagilar bilan m uom alada samimiylik, yangi g ‘oyalar, texnologiyalarni izlash, m ulkka va ishlab chiqarish m unosabatlariga ehtiyotkorona yondashish tushuniladi.

K orxona faoliyatini boshqarishda to ‘g ‘ri qaror qabul qilish tadbirkorning eng m uhim sifatlaridandir. Boshqacha qilib aytganda, bu tadbirkorning o ‘z faoliyati, o ‘z biznesi sohasida javobgarlikni o ‘z zim m asiga olishidir. H aqiqatan ham tadbirkor, qaror qabul qilib, uni am alga oshirishda nafaqat o ‘z sheriklari oldida, balki o'zining kelajakdagi qarorining oqibati uchun javobgarlikni ham o ‘ziga oladi. Binobarin, javobgarlikni o ‘ziga olish jarayoni, ayni b ir vaqtda, xavf-xatarni o ‘ziga olishni ham bildiradi. Shunday qilib, xavf-xatarni ko‘ra bilish va uni bartaraf etish uchun tayyorlik ham tadbirkorga xos m uhim sifatdir.

Tadbirkorlik niyatini am alga oshirish belgilangan darajada tad b irkorning m otivlashuvi (m an faatd o r b o ‘lishi)ga bog'liq . Tadbirkorlik nazariyasining asoschisi Y. Shum peter uchta asosiy m otivni ajratgan:

— birinchidan, hokim lik qilish, hukm ronlik, ta’sir qilishga ehtiyoj;

— ikkinchidan, aniq harakatlarni bajarish orqali erishish ehtim oli boMgan g ‘alabaga iroda, muvaffaqqiyat sari harakat;

— uchinchidan, m ustaqil ish faoliyati beruvchi ijodkorlik quvonchi.

A m m o, Y. Shum peter tom onidan taklif etilgan m otivlashtirish nazariyasi g‘arbiy m am lakatlar tadbirkorlarining fikrlash uslubini aks ettiradi. 0 ‘zbekistonda tadbirkorlik faoliyati bir qator 0‘ziga xos alom at va xususiyatlar bilan birga bo'ladi. M am lakatim izda tadbirkorlikni m otivlashtirish xususiyatlari quyidagi alom atlarga ega:

— o ‘z salohiyatini am alga oshirishga harakat qilish;

— eng m uhim , ijtimoiy va iqtisodiy sam ara keltiruvchi g ‘oya-larni am alga oshirish istagi;

— to'rachilik tuzilm alari bilan bogMiklikdan qochish, hara-katlar erkinligi va faoliyat yuritish jarayonida mustaqil bo'lish;

— qiziqarli ish bilan m ustaqil va erkin shug‘ullanish;

— o ‘zining ijtim oiy m aqom i va obro‘sini oshirishga intilish ham da o ‘ziga va o ‘z yaqinlariga m unosib turm ush sharoitlarini ta’minlash.

K o'rsatib o'tilgan istaklarni muvafTaqiyatli am alga oshirish uchun tadbirkor bir qator izchil harakatlarni amalga oshirishi kerak. Bu harakatlar tanlab olingan ishlab chiqarish jarayonini tashkil etish shakllariga bog‘liq. Shu m unosabat bilan tadbirkor o ‘z faoliyatini tashkil etishning quyidagi ikki tarkibiy qism ini tahlil qilishi kerak:

— bozor va unda vujudga keladigan vaziyat;

— ishlab chiqarish tuzilm asi.

Ish m uhitini tahlil qilishda tadbirkor bu qism lar o'rtasida o ‘zaro aloqalar o‘rnatishning samarali usulini topishi kerak. Am m o, bunga erishish qiyin, chunki birinchidan, ikkala tarkibiy qism ning sifati turlicha. Bozor dinam ik o ‘zgaruvchan m exanizm dan iborat. U nga doim o kuzatiladigan talab, taklif, narx, raqobat sharoit-larining o'zgarishi xosdir. Shu bilan bir vaqtda ishlab chiqarish tuzilmasi konservativ, kam o 'z g a ru v c h a n .
dasturlari kundalik o'zgarishlarni ko'zda tutm aydi. Ikkinchidan, bozor va ishlab chiqarish fazo va vaqtga bo‘lingan. Fazoviy bo‘linishga ko'ra, bozordagi o'zgarishlar ishlab chiqarish tuzilm asidagi xuddi shunday o'zgarishlarni keltirib chiqara olmaydi.

Bu holat vaqt bo'yicha bo'linish bilan ham chuqurlashadi, tadbirkor ishlab chiqarish dasturini shakllantiradi va uni bozordagi vaziyat haqidagi axborotlar bilan asoslaydi. Ammo dasturni bajarish m a’lum bir vaqtni talab etadi, shu vaqt ichida bozorda jiddiy o'zgarishlar ro ‘y berishi m um kin. Buning natijasida ishlab chiqa-rilgan tovar yoki xizm atlar bozorda kerak bo'lm ay qolishi m um kin. Shuning uchun tadbirkor m uhim qarorlarni qabul qilish uchun asos bo'lib xizm at qiluvchi m arketing tadqiqotlari bozorda vaziyat-ning rivojlanish bashoratiga asoslanishi kerak.

Qaror qabul qilish, m as’uliyatni zimmasiga olish kabi vazifalar tadbirkorlikni boshqarish faoliyati bilan bog'laydi. Shuning uchun ham tadbirkom i m enejerdan ajratish zarur. Bularning har biri o 'zig a xos vazifalarn i bajarad i. B ir to m o n d an tad b irk o rlik faoliyatining m azm uni boshqarish faoliyatidan kengroq bo'lsa, boshqa tom ondan har bir ishbilarm on ham m enejm ent vazifalarini bajara olmaydi. Menejment asoslariga bag'ishlangan kitobda bu haqda yaxshi f'ikr bildirilgan: «Shaxsiy tavakkalchilik, moliyaviy im ko-niyatga bo'lgan m unosabat, tinim siz m ehnat qilish kabi xusu-siyatlarga ega tadbirkor yiriklashib borayotgan korxonani boshqara oladi, degan gap emas».

M enejerning «shakllanm agan tuzilm ani shakllantirish « qobi­ liyati ishi yurishib ketayotgan ishbilarm onga doim iy xos bo'laver-maydi. Shu sababli yirik korxonalar rahbariyati tarkibiga menejerlar kelmoqda.

Bugungi sharoitda «tadbirkor» tushunchasi «menejer» tushun-chasiga juda yaqin turadi. Shu bilan birga, tadbirkor m ulkdor bo ‘lsa, m enejer boshqaaivchidir. Amalda esa, aksariyat m ulkdorlar m enejer vazifasini bajaradi, qator m enejerlar esa o ‘zlari boshqarib turgan ishlab chiqarish korxonalariga ega bo‘lib qolm oqda.