Kurs jumíSÍ tema: Ájiniyaz shıǵarmalarında antonimlerdiń qollanılıwı

I.2. Leksikalıq hám grammatikalıq antonimler
Antonimlerdi anıqlawda biz olardıń mánileri arasındaǵı qatnastıń sıpatına qarawımız kerek. Kópshilik jaǵdaylarda usı mániler arasındaǵı qatnasqa qaray aytar-aytpas, dámli-dámsiz usaǵan ápiwayı túrdegi sózlerdiń qarsı mánige ózgeriwin antonimiyalıq qubılıs dep anıqlawlar ushırasadı. Álbette antonimlerdi biz sózlerdiń bunday ápiwayı túrdegi bolımsız máni tuwdırıwshı qosımtalar menen ózgeriw jaǵdayınan emes, al hár qıylı túbirge iye bolǵan sózlerdiń ózindegi qarama-qarsı mániden izlewimiz kerek. Máselen, aqıllı-aqılsız degen sózlerdiń túbiri aqıl, al usı túbirge -lı, -sız qosımtalarınıń qosılıwı arqalı birinde zattıń bir belgisiniń barlıǵı, al ekinshisinde sol belginiń joqlıǵı túsinilip tur. Bunıń bári de tek ǵana qosımtalarǵa baylanıslı bolǵan mánilik ózgeristen ibarat. Al endi aqıllı-aqmaq desek, onda hár túrli túbirlerge iye bolǵan sózlerdiń qarama-qarsı mánide ekenligin kóremiz.
Biz usınday hár túrli túbirlerge iye bolǵan qarama-qarsı mánili sózlerdi ǵana leksikalıq antonimler dep tanıwımız kerek.
Jeke-jeke qollanılatuǵın antonim sózleri geyde jup sózler túrinde de ushırasadı. Bunday jaǵdayda, álbette, jup sózdiń komponentleri jıynalıp bir máni ańlatıp turadı. Solay da sol jeke komponentler arasındaǵı qarama-qarsı máni sezilip turadı. Mısalı,
1.Tayar turǵan ǵarrı – jası,
Birlesken el biziń Watan.
(S.Nurımbetov)
2.Aqshamı – kúndiz barlıq til,
Sayrap turǵan sanası bar.
(A.Dabılov)
Antonimler sózlerdiń tek áytewir ǵana mánisi jaǵınan qarsı keliwshiligi bolıp qalmastan, sonıń menen birge tildiń uslublıq ayrıqshalıǵınan, ótkirlik tásirliliginiń bir tárepi de bolıp esaplanadı. Sonlıqtan da olar aytılayın degen oy-pikirdiń ıqshamlı túsiniliwin támiyin etiwge sebepshi bolatuǵın tásil retinde naqıl-maqallarda, sonday-aq poetikalıq bayanlawlarda júdá jiyi qollanıladı.
Kórkem ádebiyatta antonimler antiteza ushın paydalanıladı. Mısalı,
Mendey sorlı dárti kóp, baxtı az.
(Ájiniyaz)
Bedewge juwırıs, buwdanǵa júris,
Yabıǵa hám jorǵaǵa quyrıq jal kerek.
(Ájiniyaz)
Bul mısallardaǵı uzaq-qısqa, kóp-az, juwırıs-júris degen antonimler logikalıq jaqtan mánisi bir-birine qarama-qarsı bolǵan túsiniklerdi salıstırıw ushın paydalanılıp antitezanı payda etip otır.
Antonimlerdi antiteza ushın paydalanıw jaǵdayların qaraqalpaq klassikleriniń shıǵarmalarında, sonday-aq házirgi qaraqalpaq poeziyası wákilleriniń shıǵarmalarında da jiyi ushıratıwǵa boladı.
Qaraqalpaq ádebiyatı shıǵarmalarında antonimlerdi súwretlew quralı retinde uslublıq jobada qollanıw oǵada jedel sıpatqa iye. Bunda ádette avtorlar tárepinen bir zatqa baylanıslı qarama-qarsı mániler de, túrli zatlarǵa. Qubılıslar arasındaǵı qarama-qarsı mániler de kózde tutıladı.
Bir zatqa, qubılısqa, waqıyaǵa baylanıslı sóz sheberleri onıń unamlı hám unamsız jaqların, mólsherin salıstıradı, oǵan sol kózqarastan baha beredi. Mısalı,
Bir biyeden ala tay da, qula tay da tuwadı. Bir elattan bay da, jarlı da shıǵadı. Hámme teń bolsa, ishkeri, tısqarı bolıp Xiywa ekige bóline me. (K.Sultanov)
Aral teńizin az bilseń, tıńla, kóp bilseń, úyret. Sen júrgen ashıq teńizde biz de júrgenbiz. (Ó.Ayjanov)
Jılasam, jubattıń, kúlsem, quwandıń,
Appaq sútlerińnen emdim de, qandım. (T.Jumamuratov)
Xızmet eter ǵarrıǵa da, jasqa da,
Jawdıraǵan gúl bar jerde ashıq bar. (G.Esemuratova)
Bul mısallarda ala tay, qula tay bir biyege baylanıslı, bay. jarlı bir elatqa, az hám kóp ekinshi betke (sen), jılasam, kúlsem birinshi betke (men), al ǵarrıǵa da, jasqa da ashıq sózine baylanıslı antonimlik jubaylar bolıp tabıladı. Olar sol kontekstte bayanlanǵan pikirdiń ótkirligi ushın xızmet atqarıp tur. Eger de eksperiment mánisinde birinshi mısaldı bir zatqa baylanıslı antonimlik jubaylardıń qálegen birewin ekinshi sóz benen ózgertkende, onda bayanlanǵan pikirdiń teksttegidey tásirlilikke iye bolmay shıǵatuǵını turǵan gáp. Bir biyeden ala tay da, sur tay da tuwadı. Bir elattan bay da, orta da shıǵadı. Hámme teń bolsa ishkeri, alıs bolıp Xiywa ekige bóline me
Avtor tekstindegi obrazlı ekspressiya sırı da sonda, al ulıwma xalıq tilindegi qáliplesken qarsılas mánili sózlerdi yaǵnıy biri ekinshisin kúsheytiw arqalı ulıwma mánige ózgeshe ótkir sıpat beretuǵın antonimlik jubaylardı durıs qollana bilgen.
Sonday-aq túrli zatqa, qubılıslar, waqıyalar arasındaǵı qarama-qarsı mazmunǵa tiykarlanǵan antonimler de kórkem ádebiyat leksikasında ayrıqsha mánilik qarama-qarsılıqtı ańlatıwǵa sebepshi boladı. Mısalı,
Birewi ushadı, birewi túsedi. Ushqanı kókte sayraydı, túskeni ıssıda qanatın jazıp, jer bawırlap jatadı, topıraqqa awnap, qanatın qaǵıp, jorǵalap ketip puta-puta menen shóplerdiń arasın sayran etedi. (J.Aymurzaev)
Basıń isken eken Jumagúl. Jer berse berer, bári bir bay menen jarlı teńlespeydi ǵoy. Biziń úydegi baydıń aytıwına qaraǵanda, olardıń teńlesiwi degen bolmaǵan gáp. Peshanaǵa jazılǵanı bola beredi. Bay bay jolı menen, jarlı jarlı jolı menen. (T.Qayıpbergenov)
Soldat ber dep musılmanu orısqa,
Gubernator buyrıq berdi orısqa,
Jeti úyden bir adam aydap urısqa,