Kurs jumíSÍ tema: Ájiniyaz shıǵarmalarında antonimlerdiń qollanılıwı

I.1. Antonim atlıqlar, kelbetlikler, ráwish hám feyiller
Antonimler hár túrli sóz shaqaplarınan, máselen, atlıqlardan, kelbetliklerden, ráwishlerden, feyillerden, t.b. bolıp keledi. Mısalı, tún-kún, dos-dushpan, jaqsılıq-jamanlıq, bas-ayaq (atlıqlardan), aq-qara, arzan-qımbat, juwan-jińishke, qattı-bos, úlken-kishi (kelbetliklerden), joqarı-tómen, alǵa-artqa, áste-tez (ráwishlerden), suwıtıw-jılıtıw, bosatıw-qataytıw, ashıw-jabıw (feyillerden) payda bolǵan antonimlerden ibarat.
Házirgi zaman qaraqalpaq tilinde mánisi jaǵınan bir-birine qarama-qarsı keletuǵın sózlerdiń bir neshe túrlerin kóriwge boladı. Olar kóbinese mınaday mánilerde antonimlik jubaylardı quraydı:
1. Zattıń sapasın bildiretuǵın sózler arqalı: ashshı-dushshı, jaqsı-jaman, qattı-bos, nıq-kómpis, ıras-ótirik, ázzi-mıqlı, t.b.
Kópshilik jaǵdaylarda zattıń sapasın bildiretuǵın usınday antonimler zatlıq-belgilik mánide qollanıladı. Mısalı,
1.Jaqsı sózinen bellidi,
Jamanlardı shın súymeymen. (Ótesh)
2. Ashshı menen dushshını tatqan biler. (naqıl)
3. Mańlayıńnan aǵıp ter,
Jaqsı, jamandı sınap kór. (Berdaq)
2. Zattıń ya qubılıstıń túrin-túsin, úlken-kishiligin bildiretuǵın sózler arqalı. Mısalı,
1.Aq, qara qanlar bári de,
Ózimniń qanım, óz janım. (I.Yusupov)
2. Mánzil uzaq, ómir qısqa.
3. Mendey sorlı dárti kóp, baxtı az,
Shayırdıń birazın kóz benen kórdim. (Ájiniyaz)
4. Qurttay tayǵa dindey molla. (naqıl)
3. Waqıtqa, mezgilge, máwsimge baylanıslı sózler arqalı da antonimlik jubaylar jasaladı. Mısalı, kún-tún, erte-kesh, jaz-qıs, azanda-keshte, túnde-kúndiz, házir-burın, t.b.
Mezgildi, máwsimdi ańlatıwshı sózler kórkem shıǵarmalarda keńeygen mánisinde de antonimler bolıp qala beredi. Mısalı,
1.Jigitleri gezer qıs penen yazı,
Astında árebi at, elginde bázi. (Ájiniyaz)
2.Óytkeni ele kóp jerdi,
Qıs qaplap tur, jaz emes. (I.Yusupov)
3. Bárháma qıs boldı, kelmesten bir jaz. (Ájiniyaz)
Bul jerde birinshi mısalımızdaǵı qıs, yazı degen sózler ózleriniń tiykarǵı mánilerinde yaǵnıy máwsimdi bildiretuǵın mánide qollanılıp óz ara antonimlik jubaylardı payda etip turǵan bolsa, ekinshi hám úshinshi mısallarda qıs hám jaz degen sózler onday mánidegi antonimlik jubay emes. Bunda qıs hám jaz degen sózlerdi qollanıw arqalı eziwshilik hám azatlıq haqqında gáp etilip otır.
Demek, bul jerde awısqan mánisindegi qıs hám jaz sózleriniń antonimlik jubayı payda bolıp otır degen sóz.
4. Turmısta adamlar arasındaǵı qatnastıń sıpatına, turmıs jaǵdayına baylanıslı payda bolǵan sózler arqalı: dos-dushpan, músápir-jawız, jarlı-bay, ash-toq, t.b.
1.Dostıń bolar ólgenińshe mádeti,
Dushpannıń zardabın kóz benen kórdim. (Ájiniyaz)
5. Zattıń ya qubılıstıń belgili bir tárepin kórsetetuǵın sózler arqalı: bası-ayaǵı, bası-sońı, ishi-sırtı, ońı-terisi, ońı-solı, t.b.

1. 
   Qıysıq Porqan ataw seni jaw aldı,
   

Bası qutlı, sońı qashqın, Bozataw. (Ájiniyaz)

2. 
   Ishi tútip, sırtı pútin. (maqal)
   
3. 
   Ol paqır da aldına tartsa, artına jetpey óz kúnin zorǵa kórip ketti (N.Dáwqaraev).
   

6.Hárekettegi ańlatatuǵın sózler arqalı da antonimlik jubaylar jasaladı. Mısalı,
1.Qońıratqa aylanıp keldi qaǵazı,
Dushpan jılap, doslar kúle basladı. (A.Muwsaev)
2.Kel demek bar, ket demek joq. (naqıl)
Qaraqalpaq tilinde geypara háreketti ańlatatuǵın sózlerdiń zattıń belgisin bildiretuǵın sózler menen antonimlik qatardı quraytuǵın jaǵdayları da ushırasıp qaladı.
7.Antonimlik jubaylar zattıń ya qubılıstıń muǵdarın ańlatatuǵın kóp-az, orta-tolı, jup-taq, egiz-jalqı, egiz-taq usaǵan, sonday-aq bar-joq sózlerinen de jasaladı:
1.Joq edim bar boldım, kamalǵa keldim,
Árebi atlar minip dáwranlar súrdim. (Ájiniyaz)
2.Bárshesi eki abbazı,
Qayǵı bolmas kóbi, azı.(Ótesh)
3.Tuwıp tur xalqım qursaqtan,
Birew egiz, birewi taqtan.
(A.Dabılov)
Bul sózler zatlıq mánide qollanılıp ta antonimlik qatardı qurawı múmkin. Mısalı,
Bar menen joqlıqtı kórgen jigitseń.
(A.Muwsaev)
8.Zattıń ya qubılıstıń tutqan jaǵdayın, ornın, baǵıtın kórsetetuǵın sózlerden: joqarı-tómen, bálent-pás, alǵa-artqa, baspa-shúyelme, t.b.