Kurs jumíSÍ tema: Ájiniyaz shıǵarmalarında antonimlerdiń qollanılıwı

Gedey jılap, baylar kúle basladı. (A.Muwsaev)
Kórkem sóz sheberi uslublıq jobada antonimlerdi belgili bir qubılıstıń, hádiyseniń pútkil kórinisin dóretiw ushın súwretlenetuǵın waqıyanı ótkir qarama-qarsılıq penen bayanlaw ushın izli-izinen qollanıladı. Máselen, Sh.Seytovtıń “Adam izleri hám haqıyqatlıq haqqında haqıyqatlıq” poemasın ótkendegi bir zamannıń kórinisin kórkem sóz arqalı dóretiwde antonimlerdiń waqıyalarǵa sáykes pútkil dúrkinen paydalanadı:
Dúnyası qurıǵır,
Birew jırlap, birewler jılap,
Birew tırnap, birewler sılap,
Birew muzlap, birewler qızıp,
Birew sazlap, birew buzıp,
Kim tas ǵayzap, kim bas ǵayzap,
Ótken eken ózińnen, naysap!
Bunda teksttiń hár bir qatarı hádiyselerdiń qarama-qarsı mánili atamalarınıń tiykarına qurılǵan. Olardıń hámmesi jıynalıp barıp, pútin bir súwretlemeni, kórinisti kórkem súwretlewge járdem etip tur. Bul jazıwshınıń ózgeshe bir dóretiwshilik uslubına baylanıslı.
Kórkem teksttiń baylanıslılıǵın támiyinlew menen birge, tekst payda etiwshi, máni payda etiwshi semantikalıq basqıshqa shıǵıwǵa tiykar bolıwshı, logika-semantikalıq qarım-qatnaslardıń biri – kontrast. Ol mánilik gradaciyalardı shólkemlestiriw, tekst hám konteksttegi oy-pikirdiń, ideyanıń qarama-qarsı táreplerin hám dialektikasın ashıp beriwi, qorshap turǵan obyektiv dúnya, insan táǵdiri qarama-qarsılıqlı tábiyatqa iye ekenin sáwlelendirip, ańlatıwshı wazıypasın atqaratuǵın bolǵanlıqtan kórkem shıǵarmalarda keń túrde qollanıladı.
Kórkem tekstlerdiń semantikalıq strukturasınıń quramalılıǵı menen kóp qırlılıǵınıń bir kórinisi sıpatında dúnyanı kontrast túrinde qabıllaw hám sáwlelendiriw esaplanadı. Al endi, obyektiv shınlıqtı, dúnyanı kontrast túrde sáwlelendirip súwretlep beriwdiń eń negizgi hám keń tarqalǵan túri – antonimiya qubılısı, antonim sózler onıń materialı esaplanadı. Poetikalıq tildegi barlıq birlikler sıyaqlı antonimler de tuwra mánileri menen birge onıń semantikalıq jaqtan qabatlanıp, polisemiyaǵa ushırap, sonıń nátiyjesinde polifunkcionallıqqa, yaǵnıy kóp funkcionallıqqa iye boladı. Mısalı, klassik shayırlarımızdıń qosıqlarında jumsalǵan “aq — qara, jaqsı- jaman” antonimleri qaytalanıp, qatar dizbeklesip qollanıwı arqalı onıń birneshe mánilerdi ańlatıp kelgenin koremiz.
Tillik antonimler bolǵan “aq — qara” reńdi bildiriwshi qarama-qarsılıqtı ańlatadı. Biraq, olar klassik shayırlarımızdıń qosıq qatarlarında gradaciyalıq, antitezalıq xızmet atqarıw menen birge metaforalıq, simvollıq mánilerge iye bolǵan: ómir — ólim, jaslıq-ǵarrılıq, qayǵı-quwanısh, hadal-haram, haqıyqat-jalǵan, bar-joq h.t.b.
Qaraqalpaq ádebiyatı klassikleri shıǵarmaları tilinde mánisi bir-birine qarama-qarsı antonim sózler adamnıń minez-qulqı, háreketi, hal-jaǵdayı, orın, waqıt, keńislik hám abstrakt túsiniklerdi ańlatıw ushın qollanılǵan:
Kontekstlik antonimler shayır dóretpelerinde hár qıylı stillik maqsetlerde jiyi qollanıladı. Mısalı,
Sen baǵ ediń búlbúl ushtı, zaǵ qaldı/ A/.
Qaraqalpaq tilinde ushtı sózine qarama-qarsı mánide qondı sózi jumsaladı. Al shayır joqarıdaǵı qosıq qatarında ushtı feyiliniń antonimlik jubayı retinde qaldı sózin qollanǵan. Nátiyjede, ushtı-qaldı feyil sózleri kontekstke baylanıslı mánileri óz ara qarama-qarsı qoyılıp, antonimlik qatnasqa túsip tur. Sonday-aq, búlbúl, zaǵ sózleri de kontekst ishinde antonimlik máni ańlatıp, qosımsha ekspressivlik máni ótkirligine iye bolıp tur. Mısalı,
Qarańǵıda turǵan jaqtıǵa inkar,
Men de jazǵan torǵa túsken bir suńqar /A/
Duǵrı yúrgil, igri yurmagil yola/ A/.
Mısalda kórsetilgen igri sózi qıysıq sózi menen óz ara sinonim bolıp, bundaǵı igri sózi házirgi qaraqalpaq ádebiy tilinde qollanılmaydı. Bunda shayırdıń sóz tańlawdaǵı tapqırlıǵı, sheberligi kózge taslanadı, bular shayırdıń jeke stillik ózgesheligine baylanıslı dóregen kontekstlik antonimler bolıp tabıladı.