Kurs jumíSÍ tema

Jumısınıń maqseti hám wazıypası. Jumıstıń maqseti Jiyen Jırawdıń “Posqan el” shıǵarmasında adamgershilik qásiyetleriniń súwretleniwi bolıp, bunda ómiri tuwralı maǵlıwmatlar, jıraw dóretiwshiliginiń izertleniwi, Jıraw dóretpeleriniń ideya-tematikalıq baǵdarları hám kórkemlik ózgeshelginiń qollanıw sheberligin anıqlaw bolıp esaplanadı. Jáne Jiyen Jıraw poemalarınada toqtap ótpekshimiz. “Posqan el” shıǵarmasınıń ideyası, qaharmanları haqqında kórip shıǵıwdı maqul kórdik.
Temanıń izertleniw jaǵdayı. Jiyen Jıraw shıǵarmaların jıynaw 1930-jıllardan baslap qolǵa alına basladı. Belgili ádebiyatshılar S.Máwlenov penen Sh.Xojaniyazovlar Jiyen jırawdıń 1927 qatardan turatuǵın «Posqan el» poemasın, 80 qatardan turatuǵın «Ber túyemdi» , 131 qatardan turatuǵın «Xosh bolıń doslar» qosıqların xalıq arasınan jazıp alınıp Ózbekstan Ilimler Akademiyasınıń Qaraqalpaqstan filialınıń qol jazbalar fondına tapsırǵan. Temanıń izertleniw jaǵdayı boyınsha A.Karimov “Jiyen jırawdıń ómiri hám dóretpeleri”, Q.Ayımbetovtıń “Xalıq danalıǵı”, N. Dawqaraev SHıǵarmalar tolıq jıynaǵı III tom, K.Mámbetov “Erte dáwirdegi qaraqalpaq ádebiyatı” sıyaqlı miynetlerden paydalanıwdı maqul kórdik.
Izertlew obyekti hám predmeti. Jumıstıń tiykarǵı izertlew obyekti Jiyen jırawdıń «Posqan el» shıǵarmasında adamgershilik qásiyetleriniń súwretleniwi , al predmeti shıǵarmalarınıń ideya tematikalıq ózgesheligi.
Jumıstıń teoriyalıq hám ámeliy áhmiyeti. Bul jumıstıń házirgi qaraqalpaq ádebiy tiliniń rawajlanıwındaǵı ayırım nızamlılıqlardı anıqlaw ushın paydasın tiygizedi.
Kurs jumısımız qurılısı: Kurs jumısımızdıń kólemi 28 betten ibarat bolıp, Times New Roman shriftinde 1,5 interval aralıǵında terildi. Jumıstıń ulıwma qurılısı “Kirisiw”, “Tiykarǵı bólim”, “Juwmaq”, “Paydalanılǵan ádebiyatlar” bólimlerinen ibarat.

I bap. Jiyen jırawdıń ómiri hám dóretiwshiliginiń izertleniwi
I.1. Jiyen jırawdıń ómiri haqqında maǵlıwmat
Jıraw bolǵan adamlardıń barlıǵı da shayır bola bermegen. Olardıń ishinde terme – tolǵawlardı ózleri shıǵarıp tarqatıwshılarda bolǵan bolsa, ayrımları xalıq dástanların yadlap alıp ırǵaqqa salıp jırlaǵan. Sonıń ushında qaraqalpaq jırawlarınıń geneologiyalıq kestesinde berilgen júzden aslam jırawdıń tek onlaǵanında ǵana shayırlıq uqıptıń bar ekeni bayqaladı. XVIII ásirdegi qaraqalpaq ádebiyatınıń eń kórnekli wakili Jiyen Jıraw Amanlıq ulı mádeniy tariyxımızda xalqımızǵa belgili bolǵan talantlı jıraw shayırlardıń biri.
Jiyen jırawdıń qosıqları qobız sazına saykes jırawlıq sheberlik penen terme tolǵaw formasında berilgen.
XVIII-XIX ásirlerdiń hám XX ásirdiń baslarında ómir súrgen qaraqalpaq klassik shayırları Jiyen jıraw, Kúnxoja, Ájiniyaz, Berdaq, Ótesh, Omar hám basqalardıń ómiri tuwralı maǵlıwmatlar biziń zamanımızǵa jazba halında kelip jetispesten, awızeki jetti.
XVIII ásirdegi qaraqalpaq ádebiyatınıń eń kórnekli wakili Jiyen jıraw Amanlıq ulı mádeniy tariyxımızda xalqımızǵa belgili bolǵan talantlı jıraw shayırlardıń biri. Jiyen jırawdıń tuwılǵan jılı málim emes. Ol sabaqlıqlarda 1730-jılı tuwılǵan 1784-jılı qaytıs bolǵan – dep aytılsa da onıń tuwılǵan jılları jazǵan shıǵarmalarınıń tariyxıy dáwirleri bir-birine sáykes kelmey alımlar arasında úlken tartıs tuwǵızbaqta.
Jiyen Taǵay ulı jóninde qaraqalpaq xalqınıń arasında kóp ǵana legendalar bar. Birewler “Jiyenniń qobızı aspannan túsken eken”-deydi, ekinshi birewler “Jiyendi Buxara xanı darǵa asıp óltiripti” deydi. Jırawlar “Alpamıs”, “Qırq qız, “Máspatsha” jırların Jiyen Taǵay ulı shıǵarǵan eken deydi.
Álbette , bunıń barlıǵı xalıqtıń ańız áńgimesi. Usı kúnge deyin jıynalǵan maǵlıwmatlarǵa qaraǵanda , Jiyen Taǵay ulı XVIII ásirdiń ortalarında ómir súrgen. Onıń urıwı múyten. Jiyenniń nemere , shóbereleri házirgi Qaraqalpaqstannıń Moynaq rayonınıń Qazaqdarya awıl sovetinde jasaydı. Qoldaǵı bar maǵlıwmatlarǵa qaraǵanda Jiyen Taǵay ulı kemtarlıqtı, joqshılıqtı kóp kórgen miynetkesh xalıqtan shıqqan shayır. Jiyen Taǵay ulı qaraqalpaq xalqı XVIII ásirdiń ortalarında ata jurtı Túrkastannan Xorezmge qaray shubırıp kóshkende xalıq penen birge bolǵan, bul kóshiwdiń barlıq awırmanlıǵın xalıq penen birge kórgen. Bul waqıtta Jiyen 25-30 lardıń shamasındaǵı jigit eken. Jiyen Xorezmge kelgennen keyin de ráhat turmıs, tınıshlıq kóre almaǵan. Onıń “Ilıaǵım” degen shıǵarması usı jóninde jazılǵan. Jiyen Xorezmde kóp tura almay ata jurtı Turkstanǵa qaytıp ketiwge májbur bolǵan. Onıń “Qaytpasam bolmas”, “Xosh bolıń doslar” degen qosıqları Turkstanǵa, Sırdaryanıń boyına qaytıp ketiwi jóninde jazılǵan. Jiyen Taǵay ulınıń shayırlıq jırawlıq jumısınıń kóbirek waqtı “joqarǵı” qaraqalpaqlardıń , yaǵnıy Túrkstan, Samarqand, Nurata, Buxara, Kenimek, Zarafshan bettegi qaraqalpaqlardıń arasında ótken ³.
Bunnan tısqarı shayırdıń “Ullı taw” poemasın alıp qarayıq. Ullı taw Turkstannan ádewir uzaq bolǵan belgili maqpal jaylawı jer bolıp, tariyxıy dereklerde bul jaylaw qazaqtıń belgili xanı Tawke tárepinen 1710-jılı qaraqalpaqlarǵa inam etilgen. Táwke óliminen keyin 1721-jılı bul jerde de qırǵın sawashlardıń bolǵanlıǵı málim. Ásirese, Turkstan qoldan ketkennen keyin 1723-jıldan baslap bul jer ushın talas ábden kúsheyip ketti. Eń sońında ol jerdegi qaraqalpaqlar da Ullı tawdı taslap Jańadaryaǵa kóshiwge májbur boldı. Yaǵnıy bul jerdi kishi júzdiń xanı Abılxayır kúsh penen basıp aldı. Demek, Jiyen Jırawdıń sóz etip otırǵanı da usı Ullı taw. Al Ullı tawdı jaylaǵan qaraqalpaqlardıń basına túsken bul tariyxıy qayǵılı waqıyalar 1720-jılı 1730-jıllar aralıǵında bolıp ótedi. Demek, “Ullı tawdı” jazǵan Jiyen Jıraw endi ǵana tuwılıp atırǵan bolıp shıǵadı.
Bunnan on úsh jıldan keyin 1743-jılı Abılxayır xannıń qaraqalpaqlar ústinen basqınshılıǵı baslanadı. Bul haqqında da “Posqan el” poemasın jazıp qaldırǵan Jiyen jıraw boldı.
Jiyen jıraw bul shıǵarmalardıń hámmesin waqıttıń ótiwi menen jazıp qaldırǵan dep qarawǵa bolmaydı. Sebebi hár eki poemada da avtor bas qaharmanlardıń biri sıpatında qatnasqan. Posqan eldiń arasında qobızın arqalap jurip xalıq dártine sherik boladı. Qıynalǵan adamlarǵa málham berip , ashtan ólgen óliklerdi kómiwge járdemlesedi. Sonıń ushında dáslepki sabaqlıqlarda aytılǵan “Jiyen jırawdıń ózi 1730-jılı tuwılǵan bolsa, al bul súwretlenip otırǵan waqıyalar 1743-jılǵı waqıya. Sonda Jiyen jıraw 13 jasında boladı eken. 13 jasar bala bunday shıǵarmanı qalayınsha dórete alǵan?- dep aytqan K.Sultanovtıń pikirinde úlken shınlıq bar.
N.Dawqaraev qoljazbalarında “jawgershilik waqtında Jiyen jıraw 13 jasında bolǵan” degen pikirler bar. Bul negizinde Abılxayır dawırınde emes, balkim Sevan Rabtannıń Turkstandı jawlap alǵan waqtında 13 jasta bolǵan. Sonda Jiyen jıraw 1730-jılı emes, balki 1710-jılı tuwılǵan bolıp shıǵadı. Eger onıń qaytıs bolǵan waqtı 1784-jılı bolsa, kóp qıyınshılıqtı kórip, buwını qatqan shayır 74 jasında qaytıs bolǵan boladı.
Bul jaǵdayda onıń bala gezinde Turkstandaǵı qanlı waqıyanı kórgenligi jigirma jaslarında “Ullı tawdaǵı” qırǵınnıń guwası bolǵanlıǵı hám qolına qálem alǵanlıǵı hám 1743-jılı otız úsh jasında xalıq basına salǵan Abılxayırdıń apatshılıǵın óz kózi menen kórip , xalıq penen aralasıp júrip Aral teńiziniń átirapındaǵı Qazaqdaryaǵa kelip “Posqan el” poemasın jazǵanlıǵı málim boladı ⁴.
Jiyenniń ómiri tuwralı jazılǵan mayda maqalalar 1940-jıldan baslap kitap, jurnal betlerinen orın alıp kiyatır. Biraqta ol maqalalarda shayırdıń ómirbayanı tolıq anıqlanbay qaladı. Sóytsede shayırdıń ómirbayanı menen jurtshılıqtı tanıstırıwda bul maqalalardıń áhmiyeti kútá úlken.
Jiyen jırawdıń “Posqan el” shıǵarmasınıń aldına jazǵan sóz basında Q.Ayımbetov Jiyenniń kim ekenligin , qaysı dáwirde jasaǵan shayır ekenligin tanısıtıradı. Ol tariyxıy maǵlıwmatlarǵa súyenip, “Posqan el” shıǵarmasındaǵı waqıya 1754-jılı bolǵan, bul waqta Jiyen 30-35 jastaǵı jigit eken dep kórsetedi.
Jiyenniń ómirbayanı baylanıslı jazılǵan bulardan basqa maqalalarda shayırdıń ómiri haqqında maǵlıwmatlar usı joqarıda keltirilgen maǵlıwmatlardıń sheńberinde ǵana sóz boladı. Bul maǵlıwmatlardıń barlıǵı da ele anıqlawdı talap etetuǵın edi. Sonlıqtan Jiyenniń ómirbayanın tolıqtırıw , anıqlaw maqseti kózde tutıladı, Qaraqalpaqstan filialınıń tariyx, til hám ádebiyat insitutı sońǵı jıllarda (1957-1960 – jıllarda) shayırdıń ómiri hám tvorshestvosı boyınsha jańadan materiallar jıynawǵa úlken kewil bóldi. Jiyenniń ómirbayanı menen shıǵarmaların jazıp alıwǵa arnalǵan ekspeditsiyalar shólkemlestirildi.
Bunday ekspeditsiyalardan 1957-jılǵı Qaraqalpaqstannıń Taxtakópir rayonına, 1960-jılı Moynaq, Taxtakópir rayonına jiberilgen ekspeditsiya Jiyenniń ómirbayanı hám tvorshestvosına baylanıslı jańa maǵlıwmatlar jıynawda kútá jaqsı nátiyjeler berdi.
Házirde qolda bar maǵlıwmatlar boyınsha Jiyen jıraw XVIII ásirdiń birinshi yarımında Sırdaryanıń bir tarmaǵı , Jańadarya boyında tuwılǵan. Bul waqıtta Jańadaryadan suw burqıp aǵıp turǵan.
Egerde biz “Posqan el” shıǵarması 1760-1762-jıllardaǵı waqıya tiykarında dóretilgen dep esaplasaq, bul waqta Jiyen otızlardıń shamasındaǵı jigit bolıp kózge tússe, onda ol 1730-jıllar shamasında tuwılǵan boladı. Bul jerde shayırdıń tuwılǵan waqtın 1730-jıldıń dál ózi dep dálillemekshi emesbiz, sol waqıttan 5-10 jıl soń ya burın dep shamalap kórsetemiz. Jiyenniń áwladı Mámbetnazarov Qudaynazar óziniń babaları hám olardıń urim-putaqları tuwralı mınanday maǵlıwmat beredi.“Qaraqalpaqlar ata jurtı Turkstandı taslap kóshpesten aldın múyten urıwınıń abız tiyresinen Amanlıq degen kisi bolǵan. Sol Amanlıq biziń túpki babamız boladı. Ol kisiden ar jaǵın bilmeymen, al Amanlıqtıń áwladları tuwralı ákemnen esitiwim boyınsha Amanlıqtıń Alıbay, Tolıbay, Aybas, Oraz, Jiyen, Sarıbay degen altı balası bolǵan. Qaraqalpaqtıń ataqlı shayırı Jiyen jıraw Amanlıqıtń besinshi balası.
Qaraqalpaqlar Túrkstandı taslap kóshpekshi bolǵanda Amanlıqtıń altı balası qayaqqa qaray kóshiw kerekligi tuwralı oylasıptı. Sonda olardıń birewleri Aral teńiziniń jaǵasına, yaǵnıy Ámiwdaryanıń teńizge quyar jerine qaray kósheyik, balıqshabaq jep kúneltermiz dese, ekinshi birewleri ne bolsada diyxanshılıq etip kún kóretuǵın , diyxanshılıqqa qolaylı Buxar jaqqa kósheyik desedi. Nátiyjede bul aǵayinli altawı kelispey eki bólinip, bir bólimi teńiz jaǵalawına qaray kóshedi. Buxara jaqqa ketkenlerdiń ishinde Amanlıqtıń – Alıbay, Tolıbay, Sarıbay degen úsh balası boladı. Al Aral teńiziniń jaǵalawına kóshken qaraqalpaqlardıń ishinde Amanlıqtıń Aybas, Oraz hám Jiyen degen úsh balası birge kóshedi ⁵.