Kurs jumíSÍ tema

II bap. Jiyen Jırawdıń “Posqan el” shıǵarmasında adamgershilik qásiyetlerdiń súwretleniwi
II.1.“Posqan el” shıǵarmasınıń ideyası hám qaharmanları
Jiyen jırawdıń “Posqan el” poeması tariyxta bolǵan waqıyalar tiykarında dóretildi. Bul waqıyalar shayır óz kózi menen kórgen , xalıq penen birge awır tragediyalıq jollardı basıp ótken.
Jiyen Taǵay ulınıń “Posqan el” poeması , tariyxıy bolǵan hádiyselerdiń tiykarında jazılǵan . 1743-jılı Tómengi qaraqalpaqlardı Abılxayır xan shabadı. Bul shabıw qaraqalpaqlarǵa sonday awır tiyedi, miynetkesh xalıq mal-mulkten , jer-suwdan , ata-babadan ayrılıp qattı abigershilikke ushraydı. Tum-tusqa shubırıp posadı. Bir qatarı 1723-jılǵı qalmaqlardıń shabılıwınan keyin Zarafshan daryası, Miyankol betke kóship ketken “joqarǵı” qaraqalpaqlarlarǵa qarap shubıradı. Kópshiligi qızıl qumnıń ishi menen arqalanıp Xorezmdegi qaraqalpaqlarǵa qarap posadı. Tariyxıy materiallardan bul shubırıp kóshiwdiń 1754-jılı bolǵanı belgili.
Jiyen Taǵay ulı “Posqan el” poemasın usı Xorezmge qarap shubırıp kóshken qaraqalpaqlardıń awır awhalınan alıp jazǵan. Poema-
Ata jurtı Túrkstan-
Olda payan etpedi,
Jawgershilik kóp boldı,
Sansız adam qırılıp,
Ǵarǵa jeger ólikke,
Jılǵa saylar top boldı.
Zalımǵa dadı jetpedi,
Adam óldi, qan tógildi,
Biyguna gelle kesildi... (50-bet).
Jiyen jıraw “Posqan el” poemasınıń mazmunın birewlerden esitip jazǵan emes, ózi sol awır awhaldıń ishinde bolıp, óz kózi menen kórgenlerin jazǵan. Poemanıń basınan aqırına deyingi hádiyselerge Jiyenniń ózi qaharmanlardıń birewi retinde qatnasıp otradı. Poemada awır joldıń azabınan hár kúni ashtan ólgen adamlardıń sanın, bul kóshiwdiń qıyınshılıqların , xalıqtıń kórgen azapların aytıp Jiyen shıday almay
Bul dúnyaǵa shıqqanǵa,
Pushaymanlar qılasań,
Qıltıyıp qurı júrgennen,
Ólimge úrza bolasań.
dep xalıqtıń basındaǵı awır qayǵıǵa qabırǵası qayısadı. Bunnan keyin shayır
Ayıp kórmeń aǵalar,
Sózimniń bolsa qátesi,
Óytkeni dúnya kórmedim,
Jaslar turdı kózimde,
Qayǵı menen sarǵayıp (51-bet).
Poemanıń ishinde Jiyenniń hádiyseni óz kózi menen kórgenligin bildiretuǵın qatarlar kóp gezlesedi. Onıń ústine xalıq shayırlarınıń ádette óz kózi menen kórgenlerin kórgendey durıs sheber jazatuǵın qásiyetlerin názerge alsaq , bul hádiyseniń ishinde Jiyenniń ózi bolǵanlıǵına heshqanday shek keltiriwge bolmaydı.
Hay aǵalar-aǵalar,
Postıq sonda sandalıp,
Arqalanıp arbańlap,
Aqıret kórdik ólimlik (52-bet).
Onnan keyin Jiyen poemada ǵarrı-babalardıń , balalı analardıń emiziwli jas nárestelerdiń ash-jalańash qıya shól, qızıl qumnıń ishinde júre almay, ólip atırǵanların kórgende
Balalı hayal kóp edi,
Birge shıqqan biz benen,
Qıyın boldı-aw bárinen,
Emiziwli ballarǵa.....
Shırqıraydı, jılaydı... (52-bet).
Poemanıń tiykarǵı syujeti , maqseti, qaraqalpaq xalqınıń tariyxındaǵı eń awır, eń qayǵılı kúnleriniń bir kórinisin kórsetiw bolǵan. Sonlıqtanda poema xalıq arasına keń tarqalǵan. Usı kúnge deyin Qurbanbay, Esemurat, Qıyas, Ógiz jırawlar qaraqalpaq xalqınıń ata-babalarınıń kórgen azap-aqıretlerin shınlıq súwretlerin kórseteuǵın Jiyen Taǵay ulınıń “Posqan el” poemasın muńlı nama menen aytıp “ılaqtay mańıraǵanda” , kóp ǵana tıńlawshılar ata-babalarımızdıń maqsetine jete almay , baxıtlı turmıs kóre almay ótkizgen ómirine ókinip, shıday almay jılap jiberedi.
Poemanıń tiykarǵı qaharmanı – awır , azap , qayǵılı awhalǵa duwshaker bolǵan, ash-aptadası shıǵıp búlingen xalıq, kópshiligi. Poemanıń sheshiwshi túyinin onıń baslı qaharmanı jetim qız Munayımnıń basınan ótkergen awır awhalına baylanıslı. Óz xalqın shın súygen , awır azaptı óz xalqı menen birge kórgen patriot shayır Jiyen Taǵay ulı jarlı xalıqıtń usınday azabına , qayǵısına ortaqlasıp, janı ashıydı, xalıq ǵamın oylaydı. Posqan eldiń ishinde qobızdı qolına alıp, qayǵılı nama shaladı. Xalıqtıń bunınday apatqa ushrawına sebepshi bolǵan , óz basınıń ǵamın oylaytuǵın , jetim-jesirge zorlıq etken Erkebey usaǵan baylarǵa “eki iynin jalmaǵan basshı” olardıń zulımlıqların ashıp taslaydı.
Qanshama awır awhalda júrsede , qanshama qayǵılı azaplardı kórsede , shayır ómirden túńilmeydi, kelejekten úmit úzbeydi. Awır qayǵı-azap penen muńayǵan adamlarǵa Jiyen
Kózdiń jasın bulamań,
Táwekel etip hár iske,
Márt bolıńlar hár iske,
Qarsı kelgen jawlardan,
Attıń basın tartpastan (54-bet).
dep násiyhat beredi. Turmıs ushın gúresedi, jalań ayaq, jalań bas mardandı arqalap kól jaǵalap , qısıtń qırawlı kúnleri muzlı suw keship, balıq awlap , tońdı awdarıp at shoqay qazıp, azap-aqıret kórgen ash xalıqtı asıraw ushın kópshilikti hadal miynet , qaharmanlıq iske shaqıradı. Kóz aldına ólim kelip atırǵan adamlardıń balıqqa toyınǵanın kórgende shayır
Endi ólimnen qutıldıq,
Awıl boldıq, xalıq boldıq,
Eshki aldıq sawınǵa,
Ketpen urdıq qawınǵa,
Usınday kún keshirdik....
dep marapatlanadı. Azap aqıret gúńlikte júrgen poemanıń bas qaharmanı Jetim qız Munayım qıyınshılıqlardıń barlıǵın jeńip maqsetine jetedi.
Poema eń eski ádebiy forma – tolǵaw menen jazılǵan . Onda turaqlı rifma, ritm az gezlesedi. Poemanıń tili taza, jalpaq xalıq tili , hámmege túsinikli ⁸.

Tariyx ilimleriniń kandidatı S.Kamalovtıń kórsetiwine qaraǵanda “Posqan el” waqıyası 1760- 1762 jıllarda Sırdaryanıń tómengi tárepinde hám Jańadarya boyında otırǵan qaraqalpaqlardıń Xorezmge qaray massalıq kóshiwiniń sawlesi.

Al usı waqıtqa deyingi Jiyenniń ómiri tuwralı jazılǵan basqa miynetlerde bolsa, Jiyenniń “Posqan el” shıǵarmasın 1743-jılı Abılxayırdıń shabılıwına baylanısıtıradı. “Posqan el” tap usı waqıya tiykarında dóretilgen degen pikir júrgiziledi hám Jiyenniń ómiri de usıǵan baylanıslı sóz etiledi ⁹.
“Posqan el” poeması 1743-jılǵı waqıyanıń tiykarında dóretilmesten 1760-1762-jıllardaǵı qaraqalpaqlardıń Xorezmge qaray massalıq túrde kóshkendegi waqıyalar tiykarında dóretilgen.
Bul tuwralı S.Kamalovtıń “Xiywa xanları tárepinen qaraqalpaqlardıń jawlap alınıwı” degen miynetinde mınanday delinedi. “Eralı sultan basqarǵan qazaqlar 1762-jılı óziniń qubla táreptegi qońsılasına massalıq túrde shabawıl jasaydı.
Poema kompoziciyalıq jaqtan – da sheber qurılǵan. SHıǵarmadaǵı súwretlenetuǵın hádiyseler bir-birinen payda bolıp otıradı. Poemadaǵı waqıyalardı tiykarǵı eki bólimge bóliw múmkin. Birinshi bólim – qaraqalpaqlardıń Túrkstannan kóshiwi , jol azabı, Xorezmge kelip ornalasıwı hám Minayım haqqında waqıya, ekinshisi Jiyenniń Minayımdı izlew hám dushpannan azat etiwi. Usı bólimler bir-biri menen tıǵız baylanıslı hám bir-birinen tuwıp otradı.
SHıǵarmadaǵı waqıya bir baǵıtta rawajlana bermesten, ondaǵı tiykarǵı geroy bolǵan miynetkesh xalıq massasına hár qıylı qıyınshılıqlar ushrasıp, sol qıyınshılıqlardı olardıń qalay jeńiwin súwretlew arqalı adamlardıń minez-qulqı, adamgershilik qásiyetleri ashıladı.
Adam obrazın dóretiwdegi shártli belgilerdiń negizgi elementleri - portret, minezleme, kúyinish – súyinish, monolog, dialoglar da ushrasıp otradı. “Posqan el” poemasınıń qurılısında bir ayırmashılıq lirikalıq sheginis. Shayır bir waqıyanı bayanlay kelip, onı toqtatıp usıǵan baylanıslı ekinshi waqıyanı baslap jiberedi yamasa sol waqıya tuwralı óziniń ishki sezimin berip otradı. Máselen, waqıya qaraqalpaqlardıń posıwınan baslanıp, olardıń jolda kórgen azapları shayır kúyinishin ayta kelip, bul waqıyanı toqtatıp, taslaydıda, ekinshi waqıyaǵa ótedi. Bul waqıya Minayım haqqında baslanadı da, dáslepki waqıya menen baylanısadı. Usı ekinshi waqıyanıń sheshiliwi poemanıń eń sońında beriledi. Waqıyanıń rawajlanıwı uzaqtan oralıp, baylanısadı.
Ata – anası ólip, jastan jetim qalǵan Minayımǵa Jiyenniń etken qayırxomlıǵın bir tárepten onıń adamdı súyiwshiligin kórsetse, ekinshiden sol zamandaǵı hayal qızlardı mal ornına satıw, olardı ayaqqa basıw, xorlaw usaǵan diniy ádetlerge qarsı shıqqanlıǵında kórsetedi. Jiyen Minayımda qasına ertip, oǵan barhama járdem etedi. Zalım bay qızdı hayalıqqa alıwǵa háreket etkende, oǵan qarsı turadı. Xorezmge ornalasqannan keyinde Minayımnıń bay qolında shırqırap jılap ketkenligi onıń kóz aldınan ketpeydi. Jiyenniń “Posqan el” shıǵarması xalıq tilinde, sonday-aq ádebyatshılardıń miynetlerinde “tolǵaw” depte “poema” depte atalıp hám jazılıp júr. Tiykarında bul ekewin de qáte dep qarawǵa bolmaydı.
Poemadaǵı taǵı da bir ideya – hayallar teńligi haqqında. Shayırdıń Minayımǵa bolǵan kóz qarası onıń ulıwma hayal-qızlarǵa bolǵan kóz-qarasın ashıp beredi. Bul Jiyenniń obrazına toqtalǵanda keń túrde sóz etiledi. SHıǵarmada Jiyen miynetkesh xalıqtıń qayǵısına qayǵılanıp, muńayıp ǵana qoymastan, olarǵa kózińdi ash, zulımlıqqa qarsı gúres degen úndew seziminde bildirip otradı. Posıp kiyatırǵan miynetkesh xalıq ishindegi márt jigitlerge, sonday-aq ulıwma miynetkesh xalıqqa qarata xalıq basındaǵı awır jaǵdaydı oylanıwı kerek ekenligin aytıp, olardı gúreske ruwxlandıradı, eziwshilerge qarsılıq kórsetiw kerekligin bildiredi.
Poemada Jiyenniń obrazı bul kórsetilgenler menen ǵana sheklenip qalmaydı, poemanıń hár bir qosıq qatarında hátteki hár bir qosıq qatarında hátteki hár bir sózinde de shayırdıń miynetkesh xalıqqa kóz qarasın, onıń ishki keshirmelerin, adamgershilikli qásiyetin kórip otramiz.