Kurs magistranti hikmatova gulandom ziyodullayevnaning

3.2. EMOTIV, EPISTEMIK, DEONTIK VA AKSIOLOGIK MODALLIKLAR
Biz Oybekning “Quyosh qoraymas” romanidan modallik kategoriyasiga misollar tanladik va ularning mazmuniy xosligiga alohida e’tibor qaratdik.
Modallik kategoriyalari ichida badiiylikni tashkil etuvchi va badiiy matnlarda ko’plab uchraydiganlaridan emotiv (his-tuyg’u, epitet va o’xshatish), epistemik (tavsiflash, ta’riflash, baholash), deontik (zarur, shart, buyurish) va aksiologik (baholash ya’ni ijobiy va salbiy baholash) kabi kategoriyalarga misollar keltiramiz.
Muloqotga kirishayotgan shaxs tinglovchiga axborotni «yalang’och» yoki faktual axborot holida yetkazsa, pragmatik maqsadga erishish ancha qiyinlashadi. Muloqot pragmatikasining asosiy maqsadlaridan biri tinglovchining ruhiyatiga ta’sir o‘tkazish va uning hissiy holatini o‘zgartirishdir. Shu sababli emotsional ta’sir o‘tkazish pragmatik mo‘ljalli matnning yaratilishida, lisoniy birliklar tanlovida muhim omil sanaladi. Bu omil o‘z «kuchi»ni, ayniqsa, badiiy matnda yaqqol namoyon qiladi, zero, badiiy kommunikatsiya jarayonida estetik faoliyat vujudga keladi hamda muallifning estetik faoliyati adresatning hamkorligisiz amalga oshmaydi .
Estetik faoliyat nutq subyekti, ya’ni matn muallifi emotiv ta’sir mo‘ljalining aktuallashuvi natijasidir. Shunday faoliyat natijasida matn mazmunining subyektiv modallik qatlamlari shakllanadi. Qayd etish joizki, emotiv ta’sir mo‘ljali matn

tarkibida ma’lum bir tizim sifatida namoyon bo‘ladi va bu tizimga matn kompozitsiyasi qurilishiga oid bo‘lgan hamda badiiy obraz yaratish, estetik baho berish maqsadini ko‘zlab tanlangan barcha turdagi lisoniy birliklar kiradi. Bundan tashqari, emotiv mazmundagi modallikning o‘zi ham serqirra hodisa bo‘lib, u bir necha pog’onali kognitiv-lisoniy faoliyat jarayonida shakllanib boradi. Ushbu faoliyatning dastlabki bosqichida hissiy amallar bajarilib, emotsiyaning mo‘ljalli voqelanishi uchun zamin yaratiladi.

Matnda emotiv modallikning ifodalanishi turli ko‘rinishdagi va turli guruhlarga oid birliklarning qo‘llanishi bilan bog’liq. Emotiv holat predikatlari va otlari vositasida ifodalanayotgan hissiy tuyg’ular muvaqqat holat bo‘lib, ular ma’lum bir davr oralig’ida vujudga keladi. Bunday turdagi emotiv holatlar bilvosita tasviriy tuzilmalar (epitet, o‘xshatishlar)ning qo‘llanishida ham o‘z ifodasini topadi. Masalan, quyidagi o‘xshatishli, epitetli birikmalarga e’tibor qilaylik: Go‘riston to‘g’risida dodxo nimalar eshitgan bo‘lsa, Unsin ham shuni eshitgan, shamol kechasi go‘riston dodxo xayolida qanday dahshatli bo‘lsa, uning
xayolida ham shunday dahshatli, lekin shunday bo‘lsa ham, tiriklar go‘ristoni bo‘lgan bu dargohning dahshati oldida o‘liklar go‘ristonining dahshati unga dahshat ko‘rinmas, bundan tashqari, ertagayoq Ganjiravonga jo‘nash, ota-onasini, dugonalarini ko‘rish umidi uning boshiga boshqa hech qanday fikr-xayolni yo‘latmas edi (A.Qahhor, «Dahshat»); Darhaqiqat, matnda tavsifiy birliklar (epitet, o‘xshatish) yagona birmaydonga birikib, yetakchi (dominant) ma’no kasb etadi va shu yo‘sinda emotiv modallik mazmuni ifodalanadi. Lekin ushbu birliklarning sinonimligi faqat shu matn uchungina xos bo‘lib, til tizimida o‘z aksini topmasligi mumkin. Shu sababli ifoda vositalarining bunday yetakchi mazmun atrofida guruhlanishini asar muallifining shaxsiy mo‘ljalini voqelantiruvchi psixologik sinonimlar sifatida qarash mumkin. Lekin lisoniy vositalarning matnda bu taxlit faollashuvi faqatgina psixologik ahamiyatga ega emas. Zero, yozuvchi o‘zi ko‘rayotgan voqelikni ko‘rsata olishi uchun so‘zdan foydalana olishi lozim. M.Mirtojiyev va N.Mahmudovlar tili bilan aytadigan bo‘lsak, «yozuvchi faoliyatida hal qiluvchi ijodiy jarayon - ko‘rish va ko‘rsatish - benihoya murakkab, so‘z va ko‘z dialektikasidan iborat jarayondir».