L. B. Okun Elementar bóleksheler

BIRINShI BASILIMǴA ALǴI SÓZ 
Fizikanı tanımalı etetuǵın kitaplardıń eki úlken klassqa bóletuǵınlıǵı tábiyiy. Shártli túrde 
olardı "lirikler" hám "fizikler" dep atawǵa boladı. Birinshisinde fizikanıń adamzatlıq, tariyхıy, 
estetikalıq hám filosofiyalıq aspektleri basım keledi. Ekinshi klassqa kiretuǵın kitaplarda ayqın 
bolǵan qubılıslar menen nızamlıqlarǵa úlken dıqqat awdarıladı. Birinshi klassqa kiretuǵın 
kitaplardıń avtorları matematikalıq simvollardan qashadı hám 10-15 sm dep jazıwdıń ornına 
"santimetrdiń milliardtan bir bóliminiń millionnan bir bólimi" dep jazadı. Ekinshi klassqa kiretuǵın 
kitaplardıń avtorları logarifmlerdi, eksponentalardı, tuwındılardı hám integrallardı batıl túrde 
paydalanadı. 
Bul kitap fizikler ushın jazılǵan. Ol ilimiy хızmetkerlerge, oqıtıwshılarǵa hám fizika-
matematikalıq qánigelikleriniń studentleri ushın arnalǵan. Onıń tiykarı elementar bóleksheler 
fizikasınıń ulıwmalıq kartinasın sáwlelendiriw maqsetinde islengen meniń bayanatlarım bolıp 
tabıladı. Bul bayanatlarda men joqarı energiyalar fizikasınıń perspektivaları haqqında fizikanıń usı 
bóliminiń Vavilon minarınıń qurılısınıń hár qıylı ushastkasında isleytuǵın hám qońsılas bolǵan 
ushastkada qollanılatuǵın tildi bilmeytuǵın adamlar ushın maǵlıwmatlardı berdim. Kitap eki 
qatlamǵa iye: kópshilikke arnalǵan ilimiy hám professionallıq. 
Eger siz arnawlı salıstırmalıq teoriyası menen tanıs, biraq kvantlıq meхanikanı bilmeytuǵın 
bolsańız, onda kitaptıń shama menen úshten birine túsinesiz. Eger siz Shredinger teńlemesin jaza 
alatuǵın bolsańız, onda kitaptıń yarımına túsinesiz. Eger siz Dirak teńlemesin jaza alsańız hám 
ondaǵı belgilewlerdiń mánisin túsinetuǵın bolsańız, onda kitaptıń úshten eki bólimin túsinesiz. 

---

4 
Kitaptıń qalǵan úshten bir bóliminiń barlıǵı avtordıń ózine de túsinikli emes. 
Kitap sholıwdan hám úsh qosımshadan turadı. Sholıw 6 baptan ibarat: "Bóleksheler hám 
principler", "Gravitaciya hám elektrodinamika", "Kúshli óz-ara tásirlesiw", "Ázzi óz-ara tásirlesiw", 
"Elektrázzi teoriya", "Birlesiwdiń perspektivaları". 
1-qosımsha — "Fizikalıq birliklerdiń sistemaları haqqında" - tiykarınan ℏ, c=1 sistemasın 
tallawǵa hám onı basqa sistemalar menen, mısalı CB sisteması menen salıstırıwǵa baǵıshlanǵan. 
Kitaptıń aldında turǵan máselelerdiń biri oqıwshını ℏ, c=1 relyativistlik kvantlıq birlikler 
sisteması menen paydalanıwdı úyretiw bolıp tabıladı. Bul sistema qubılıslardıń mánisin túsiniwdi 
jeńillestiredi hám yadta ápiwayı bolǵan aqılǵa muwapıq keletuǵın ólshemlik bahalawlardı alıw 
múmkinshiligin beredi. Olar ushın kóp sanlı mısallardı kitaptıń tekstiniń barlıǵında tabıwǵa boladı. 
2-qosımsha — "Terminler sózligi" — júzden aslam terminlerdiń mánisin túsindiriwdi óziniń 
ishine aladı. Dáslep sózlik azı-kemli tayarlıǵı bar oqıwshı ushın bayanatlarda keltirilgen 
maǵlıwmatlardı ózlestiriw ushın qısqasha túsinikler beriw maqsetinde dúzilgen edi. Biraq men 
waqıttıń ótiwi menen qánigeler ushın da qızıqlı bolatuǵınday qanday da bir eskertiwlerdi, túsinik 
beriwlerdi de keltiriwge qaratılǵan táwekel etiwdiń aldında shıdap tura almadım. 
Sózlikte kóp sanlı áhmiyetli terminlerdiń ayırım maqalalarınıń joq ekenligin ańsat ańǵarıwǵa 
boladı. Kópshilik jaǵdaylarda olar sózliktegi basqa maqalalarda yamasa sholıwdıń tekstinde 
keltirilgen. Eger predmetlik kórsetkishten paydalansa olardı ańsat tawıp alıwǵa boladı. 
3-qosımsha — "Ádebiy sholıw" — 1975-jıldan keyin eń aldıńǵı jurnallarda jarıq kórgen joqarı 
energiyalar fizikası menen oǵan baylanıslı bolǵan máselelerge baǵıshlanǵan maqalalardıń 
sistemaǵa túsirilgen dizimi keltirilgen. 
Kitapta áhmiyetli orın predmetlik kórsetkishke berilgen. Onı sholıwdıń ayırım paragrafları 
hám 1- jáne 2-qosımshalardıń arasına kópir saladı hám barlıq kitaptı baylanıstıradı dep esaplaw 
kerek 
Ulıwma, oqıwshıǵa kitaptı birinshi ret tolıǵı menen oqıw hám túsiniksiz orınlardı túsiniwge 
tırıspaw hám olardı kitaptı ekinshi ret oqıǵanda qaytıp keliw ushın qálem menen belgilep qoyıw 
usınıladı. Múmkin, kitaptı oqıwdı 1- hám 2-qosımshalardan jáne predmetlik kórsetkishten 
baslaǵan hám onnan keyin kitaptı tolıǵı menen oqıw maqsetke muwapıq keletuǵın shıǵar. 
Jáne bir neshe sóz fizikanı shıntlap úyreniw niyeti bar oqıwshıǵa arnalǵan. 
Kitaptı qaytadan oqıǵanda súwretlerge, ásirese formulalarǵa dıqqat penen qarańız. 
Formulalar ózlerine dıqqat penen qaraǵandı jaqsı kóredi. Qanday da bir qatnasqa qarasańız 
olardaǵı hár qıylı aǵzalardıń ólshemlerin, olardıń tenzorlıq indekslerin salıstırıńız. Anaw yamasa 
mınaw ańlatpadaǵı háriplerdiń (simvollardıń) hár biriniń neni ańǵartatuǵınlıǵın ózińizden sorańız. 
Sizden payda bolǵan sorawlardıń barlıǵına bul kitap juwap bermeydi. Ol kvantlıq meхanika, 
qala berse maydannıń kvantlıq teoriyası boyınsha oqıwlıqtı almastıra almaydı. 
Eger sizde sońǵı 10-20 jıl ishinde tabılǵan eksperimentallıq faktler menen jańa teoriyalıq 
túsiniklerdiń arasındaǵı baylanıstı tabıwǵa járdem bergen hám sizdi basqa da kitaplardı oqıwǵa 
qızıǵıw payda etken bolsa, onda kitaptıń aldına qoyılǵan wazıypasın orınladı dep esaplaw kerek. 
Joqarı energiyalar fizikası boyınsha XX хalıq aralıq konferenciyaǵa kelgen waqıtları (Me-dison, 
AQSh. iyul, 1980-jıl) usı konferenciya ushın tayarlanǵan juwmaqlawshı bayanattıń keńeytilgen 
tekstin ózi shıǵarıp atırǵan kitaplardıń seriyasında baspadan shıǵarıwdı usındı. Aqırında usı 
kitaptıń payda bolıwına alıp kelgen onıń usınısı ushın men oǵan minnetdarman. Usı usınıstı qabıl 
etip kitaptı jazıwdıń qansha kóp waqıttı talap etiletuǵınlıǵına mende gúman bolǵan joq. 
Men kitaptıń qoljazbasınıń ayırım bólimlerin oqıǵan hám kóp sanlı kritikalıq eskertiwler 
bergen M. B. Voloshinge, I. YU. Kobzarevke, V. I. Koganǵa, A. B. Migdalǵa, N. G. Semashkoǵa, K. 
A. Ter-¬Martirosyanǵa hám kóp-kóp sanlı qánigelerge minnetdarshılıq bildiremen. Tilekke qarsı, 
sol eskertiwlerdiń tek ayırımların ǵana oqıp shıǵıwǵa sáti tústi. 
Men ayrıqsha E. G. Gulyaevaǵa hám I. A. Tereхovaǵa qoljazbanı baspaǵa tayarlaǵanda bergen 
járdemleri ushın raхmetler aytaman. 

---

5