L. B. Okun Elementar bóleksheler

Vakuumnıń polyarizaciyası 
Kvantlıq elektrodinamikada vakuumnıń polyarizaciyası qubılısı vakuumlıq pozitronlar 
tárepinen elektronnıń elektr zaryadınıń ekranlanıwına alıp keledi. Elektron vakuumdı 
polyarizaciyalap ózine virtuallıq pozitronlardı tartadı hám virtuallıq elektronlardı iyteredi. Eger 
elektrondı uzaqtan qarasa, onda onıń zaryadınıń bir bólimi ekranlanǵan bolıp shıǵadı. Virtuallıq 
juplardıń ishine tereńirek kirgen jaǵdayda ekranlaw kishireyedi hám zaryadtıń baqlanatuǵın 
shaması ósedi. Solay etip, elektronnıń elektr zaryadı 𝑒 qashıqlıqtıń funkciyası bolıp tabıladı: 𝑒 =
𝑒(𝑟). Tap usınday sózler 𝛼(𝑟) shamasına da tiyisli. Sonlıqtan usınday sebeplerge baylanıslı bul 
𝛼(𝑟) shamasın geyde "juwırıwshı konstanta" dep te ataydı. Kishi 𝑟 qashıqlıqları beriletuǵın úlken 
𝑞 (𝑟~ℏ/𝑞) impulslerge juwap beretuǵın bolǵanlıqtan, ádette α shamasın 𝑞 dıń funkciyası bolıp 
tabıladı dep aytadı. α nıń 𝛼 ≈ 1/137 standart shaması salıstırmalı úlken qashıqlıqlarǵa hám 
berilgen kishi impulslerge tiyisli: 𝑞 ≤ 𝑚
𝑒
𝑐. 𝑞 ≫ 𝑚
𝑒
𝑐 teńsizligi orınlanatuǵın jaǵdaylarda 𝛼(𝑞) 
shaması 𝑞 dıń ósiwi menen logarifmlik nızam boyınsha ósedi. 
Bizler keyinirek kúshli hám ázzi tásirlesiwlerdiń konstantalarınıń da "juwırıwshı" bolıp 
tabılatuǵınlıǵın kóremiz. Biraq olar elektromagnit konstantalarday bolıp 𝑞 dıń ósiwi menen 
úlkeymeydi, al kishireyedi. Bul "juwırıwdı" ekstrapolyaciyalap, bazı bir úlken impulste barlıq úsh 
tásirlesiwlerdiń zaryadlarınıń birdey bolatuǵınlıǵın kóriwge boladı. Atap aytqanda, tap usı jaǵday 
elektromagnit, ázzi hám kúshli tásirlesiwdiń ullı birigiw modelleriniń tiykarında jatadı (VI bapqa 
qarańız). 

---

18 
III bap 
KUShLI TÁSIRLESIW 
Adronlar hám kvarkler. Izotoplıq spin. 𝑆𝑈(2) gruppası. Strannıe bóleksheler. 𝑆𝑈(3)-
simmetriya. Gózzal kvark. b-kvark hám basqalar. Aromatlar hám áwladlar. Reń hám glyuonlar. 
Kvantlıq хromodinamika (KХD). Asimptotalıq erkinlik hám konfaynment. Kirallıq simmetriya. KХD 
rawajlanıw jolında.