L. B. Okun Elementar bóleksheler

Eksperimentlerdiń isenimligi haqqında 
Elementar bóleksheler fizikasın adamlar dóretedi. Adamlar, solardıń ishinde 
eksperimentatorlar da, teoretikler de, qátelesiwge beyim. Bazı bir qáteler haqqında biz joqarıda 
aytıp óttik. Mısalı, óziniń waqıtında β-ıdırawlıq óz-ara tásirlesiwlerdiń túri durıs emes anıqlandı, 
kóp waqıtlar dawamında
𝜋 → 𝑒𝜈, 𝐾
𝐿
0
→ 𝜇
+
𝜇
−
ıdırawlarınıń itimallıqları ushın durıs emes bolǵan joqarı shekler saqlanıp keldi. 
Jaqınıraq bolǵan mısallar da bar. Fizikler qubılıslardıń júdá úlken bolǵan jıynaqların nelikten 
eksperimentlerde anıqlanǵan dep esaplaydı? Házirgi waqıtları durıslıǵı tastıyıqlandı dep 
esaplanatuǵın qubılıslar bolajaqtaǵı eksperimentlerde ashılmay ma? Eger ótmishte júdá kóp sanlı 
durıs emes nátiyjeler orın alǵan bolsa, onda sol eksperimentlerdiń durıslıǵına kepillik qayda?
Eger nátiyje hár qıylı eksperimentallıq metodikalardı paydalanatuǵın bir birinen ǵárezsiz hár 
qıylı gruppalar tárepinen alınǵan bolsa, onda ol isenimli nátiyjelerdiń razryadına kiredi hám bul 
jaǵday nátiyjeniń isenimligine kepillik beredi. Bul shárt pútkilley zárúrli, biraq jetkiliksiz, júz 
procentli kepillikti bere almaydı. Qubılıs ilimniń eń aldıńǵı shetinde jatıwdı qoysa, ilimiy ashılıw 
tiykarında jatqan jatqan qubılısqa salıstırǵanda mıńlaǵan, hátte millionlaǵan waqıyalardıń 
statistikasınday bolıp qaytadan tiklenetuǵın bolsa júz procentlik kepillik orın alǵan payda boladı. 
22
Eskertiw (1983-jıl, gúz). Jańa ólshewler (Kirstenniń gruppası, Geydelburg, 1982) burın alınǵan 
nátiyjelerdi tastıyıqlamadı hám mınaday qatnastı berdi: 
𝑇
1
2
130
: 𝑇
1
2
128
= (0,90 ± 0,95) · 10
−4
. 
Jańa esaplawlar bul qatnastıń kútiletuǵın shaması ushın 
2𝛽(0𝜈) 𝑢𝑠ℎ𝚤𝑛 4,4 · 10
−2
, 
2𝛽(2𝜈) 𝑢𝑠ℎ𝚤𝑛 2,3 · 10
−4
shamaların berdi.

---

49 
Bunday jaǵdayda qubılıstı táriyipleytuǵın shamalar útirden keyingi bir neshe belgige shekem 
belgili boladı. Basqa jol - qanshama sanlıq bolsa, sonshama sapalıq - Drugoy put — ne stolko 
kolishestvennıy, skolko kashestvennıy — bir qatar baylanıslı bolǵan qubılıslardı izlew hám tabıw 
bolıp tabıladı. Bunday jaǵday ilimiy ashılıwlardan keyin jiyi bolıp turadı. Bul jollardıń ekewi de P-
juplıqtıń hám CP-juplıqtıń saqlanbawı, sharma hám t. b. 
Joqarı energiyalar fizikası oblastında islewdiń qıyınshılıqlarınıń biri tallawlar ushın ele júdá 
shiyki bolǵan nátiyjelerdiń jiyi usınılıwı bolıp tabıladı. Bul jerde ele ıssı bolǵan eksperimentallıq 
maǵlıwmatlardı "tabadan birden alatuǵın" fizik-teoretikler de ayıplı. Bul nátiyjeni túsindiriw ushın 
úlken kúshlerdiń jumsalıwına alıp keledi, al ótkerilgen jumıslar bir jıldan keyin sabınnıń kóbigindey 
bolıp jarıladı. Álbette, bul jerde eksperimentallıq gruppalardıń arasındaǵı konkurenciya da úlken 
orındı iyeleydi. Biraq, bir qansha waqıttan keyin haqıyqatlıq anıqlanadı hám turbulentliktiń ornına 
ápiwayı ayqınlıq keledi.

---

50