L. B. Okun Elementar bóleksheler
W- hám Ζ-bozonlardı izlew
Download 2.39 Mb. Pdf ko'rish
|
okunlat
W- hám Ζ-bozonlardı izlew
Birden-bir ázzi hám elektromagnit tásirlesiwler teoriyasın tekserip kóriw jolındaǵı sheshiwshi qádem W- hám Z-bozonlardıń ashılıwı bolıp tabılǵan bolar edi. Olardıń massaları, bul bólekshelerdiń ayırım ıdıraw kanallarınıń parciallıq keńlikleri hám olardıń tuwılıwınıń kesimi teoriya tárepinen tolıq boljanadı. W- hám Z-bozonlardı óndiriw ushın CERN de proton-antiprotonlıq kollayder soǵıldı hám ol iske 1081-jılı jaz aylarında iske tústi. Kollayderde soqlıǵısatuǵın hár bir dásteniń energiyası 270 GeV. Massaları 80 GeV hám 90 GeV shamalarına jaqın bolǵan W- hám Z-bozonlardıń tuwılıwı ushın bunday energiya tolıq jetkilikli. Aytayıq, 𝑊 + -bozonnıń tuwılıwı ushın yadrodaǵı 𝑢-kvarktıń antiprotondaǵı 𝑑̅-kvark penen soqlıǵısıwı kerek: 𝑢 + 𝑑̅ → 𝑊 + . 54 Protonlardıń monoхromat dástesin impulsler boyınsha keń tarqalıwǵa iye bolǵan kvarklardıń dástesi dep qarawǵa boladı. Antiproton da tap sonday bolıp kórinedi. W-bozonnıń tuwılıw processinde kvark ózine impulsi boyınsha sáykes keletuǵın antikvarktı saylap aladı. W-bozonnıń payda bolıwın onıń leptonlıq ıdırawı boyınsha baqlaǵan jaqsı: 𝑊 ± → 𝑒 ± 𝜈 𝑒 𝑦𝑎𝑚𝑎𝑠𝑎 𝑊 ± → 𝜇 ± 𝜈 𝑒 . Nátiyjede úlken kóldeneń impulslerge iye bolǵan jalǵız qozǵalatuǵın zaryadlanǵan leptonlar payda boladı. CERN degi kollayderdiń proektlik jarqınlıǵı ~10 30 sm -2 ·s -1 . Tilekke qarsı, birinshi jıldıń dawamında haqıyqıy jarqınlıq K 10 20 sm -2 ·s -1 shamasına jaqın boldı. Nátiyjede W- hám Z- bozonlarınıń siyrek tuwılıw processi olardı baqlawǵa múmkinshilik bermedi. Kollayderdegi jarqınlıqtı 10 28 sm -2 ·s -1 shamasına jetkeriw hár kúni bir W-bozonnıń ıdırawın hám 10 kúnniń ishinde bir Z-bozonnıń ıdırawın baqlawǵa múmkinshilik bergen bolar edi 24 Házirgi waqıtları jáne bir proton-antiprotonlıq kollayder - Tevatron Bataviyadaǵı Fermi milliy laboratoriyasında qurılıp atır. Bul jerde dástelerdiń hár biriniń energiyası 1 TeV = 10 3 GeV shamasına teń. 1990-jılları Serpuхov qalasınıń janında tezletiwshi-jıynawshı kompleksti paydalanıwǵa beriw jobalastırılmaqta. Ondaǵı soqlıǵısıwshı dástelerdiń hár qaysısınıń energiyasınıń shamasın 3 TeV ke jetkeriw múmkinshiligi bar. Úlken úmitler qurılısı CERN de 1982-jılı baslanǵan hám 1989-jılı isley baslawı kerek bolǵan LEP elektronlıq-pozitronlıq kollayderi menen baylanıslı. Bul jerde soqlıǵısıwshı dástelerdiń hár qaysısınıń energiyası 𝑚 𝑍 /2 shamasına teń bolǵanda Z-bozonlarınıń rezonanslıq tuwılıwınıń baqlanıwı kerek: 𝑒 + 𝑒 − → 𝑍 0 . LEP te hár bir 2-3 sekundta bir Z-bozon tuwıladı dep kútilmekte. Bul Z-bozonlardıń haqıyqıy fabrikası boladı. Z-bozonlardıń tuwılıwı ushın arnalǵan elektronlıq-pozitronlıq kollayderdi dóretiw jobası Stenford tezletiwshi orayında (SLAK) usınıldı. Bul jerde kollayderdiń tiykarı házirgi waqıtları islep turǵan sızıqlı tezletkish bolıp tabıladı. Z-bozonlardı izertlewdegi eń birinshi ret sheshiliwi kerek bolǵan máselelerdiń biri bul bólekshelerdiń tolıq keńligin ólshew bolıp tabıladı. Másele sonnan ibarat, eger fermionlardıń belgili bolǵan úsh áwladınan basqa da áwladlar bar bolǵan jaǵdayda, onda Z-bozonlar belgili bolǵan áwladlarǵa kiretuǵın fermionlar menen qanday baylanısqa iye bolsa, basqa áwladlarǵa kiretuǵın fermionlar menen de tap sonday bolıp baylanısqan bolıwı kerek. Bunday jaǵdayda, eger awır zaryadlanǵan leptonlar menen kvarklardıń massaları Z-bozonlar usınday bólekshelerdiń jubına ıdıray almaytuǵınday shamada sonshama úlken bolsa, onda ele belgisiz bolǵan neytrinolardıń jubına ıdırawdıń sózsiz orın alıwı kerek. Solay etip, Z-bozonnıń tolıq keńligi neytrinonıń sortlarınıń tolıq sanınıń esaplaǵıshı bola aladı. Keyinirek LEP tiń energiyasın kóteriw názerde tutılǵan. Sonıń menen birge saqıyna tárizli emes al, energiyası joqarı bolǵan sızıqlı elektronlıq-pozitronlıq dásteler kollayderin qurıw boljanǵan. Olar W + W - -juplarınıń tuwılıwına tiyisli bolǵan elektr-ázzi teoriyanıń júdá juqa, biraq júdá áhmiyetli bolǵan boljawların úyreniwge múmkinshilik beredi. Download 2.39 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling