L. B. Okun Elementar bóleksheler

Eskertiw (1987-jıldıń gúzi) 
1987-jılı báhárde DEZI degi e
+
e
-
-jıynawshı DORIS saqıynasındaǵı ARGUS detektorlarında 
isleytuǵın хalıq aralıq kollaboraciya intensivli vakuumlıq 𝐵
0
↔ 𝐵̅
0
ótiwlerdiń baqlanǵanlıǵın 
хabarladı (Albrecht N. et al.//Phys. Lett. - 1987. - V. 192B. - P. 245). 𝐵
0
𝐵̅
0
jupları γ (4s) ıdırawında 
baqlandı hám vakuumda 𝐵
0
𝐵
0
+ 𝐵̅
0
𝐵̅
0
juplarına aylandı. 𝐵
0
𝐵
0
+ 𝐵̅
0
𝐵̅
0
juplarınıń 𝐵
0
𝐵̅
0
juplarına qatnası bolǵan 𝑟 shamasınıń mánisi 𝑟 = 0,21 ge teń bolıp shıqtı. 𝐵
0
= 𝑏̅𝑑 ↔ 𝑏𝑑̅ = 𝐵̅
0
vakuumlıq oscillyaciyalardıń fizikalıq meхanizmi joqarıda tallanǵan 𝐵
𝑠
0
= 𝑏̅𝑠 ↔ 𝑏𝑠̅ = 𝐵̅
𝑠
0
ótiwlerdiń meхanizmine júdá uqsas.
 
 
 
 
 
 
44
Men 1969-jılı Lyublyan qalasında ótkerilgen Хalıq aralıq konkursta Altın medal alǵan súwrettiń 
originalın bergeni ushın V. Peskovqa minnetdarman.

---

95 
1-qosımsha 
 
FIZIKALIQ BIRLIKLERDIŃ SISTEMALARI HAQQINDA 
ℏ, c = 1 sisteması. Elektronvolt. 𝐶
𝑁
menen 𝐶
𝐹
ti salıstırıw. Kelvin. Barn. SI. Onnıń dárejesi. 
Amper. Kulon. Volt. Farad. Om. Veber. Tesla. SI standart sıpatında. SI diń artıqmashlıǵı menen 
kemshilikleri haqqında. Ádebiyat. 
Qubılıslardıń bazı bir toparın táriyiplegende aqılǵa muwapıq saylap alınǵan birlikler ilimniń 
qudiretli quralına aylanadı. Sáykes birliklerdi paydalana otırıp qubılıslardı ólshemlik tallawǵa 
shamanıń tártibi boyınsha onıń ózine tán bolǵan masshtabın, qálegen qubılıstıń birinshi ret 
qaraǵanda alısta bolıp kóringen qubılıslar menen baylanısın anıqlawǵa boladı. 
Usınıń menen bir qatarda paydalanılıwı ádetke aylanbaǵan birlikler arnawlı ádebiyattı oqıwǵa 
hám túsiniwge kesent jasaydı. Bul qosımsha usınday sırttan qaraytuǵın, qánige emes oqıwshı 
ushın járdem beriw maqsetinde jazılǵan. Qosımsha tiykarınan ℏ, c = 1 sistemasına hám onıń 
menen Хalıq aralıq birlikler sisteması bolǵan SI di salıstırıwǵa baǵıshlanǵan. 
ℏ, 𝑐 = 1 sisteması elementar bóleksheler fizikasında keńnen qollanıladı. Bul sistemanıń 
qolaylıǵı elementar bóleksheler fizikasınıń relyativistlik effektler menen is alıp baratuǵınlıǵında 
hám sonlıqtan hárekettiń birligi sıpatında háreket kvantı ℏ, al tezliktiń birligi sıpatında jaqtılıqtıń 
tezligi c tábiyiy túrde saylap alınadı. Bunnan keyin háreketti de, tezlikti de ólshem birligine iye 
emes hám olardı 1 ge teń dep qabıl etiw tábiyiy (Astronomiyada qashıqlıqtı jaqtılıq jılında 
ólshegende jaqtılıqtıń tezligin 1 ge teń dep qabıl etedi; tek ǵana "jaqtılıq" degen sózdi alıp taslaw 
kerek). Bunday jaǵdayda tezlik, háreket 𝑆 hám múyeshlik moment 𝐽 ólshem birligi joq shamalarǵa 
aylanadı: [𝑣] = [𝑆] = [𝐽] = 1. Keńisliklik koordinatalar 𝑟 menen waqıtlıq koordinata 𝑡 nıń 
birlikleri birdey: [𝑟] = [𝑡]. 𝐸 energiya menen 𝒑 impulstiń birlikleri birdey [𝐸] = [𝒑]. Onıń ústine, 
energiya 𝐸 menen jiyilik ω nıń arasındaǵı 𝐸 = ℏ𝜔 yamasa impuls 𝒑 menen bóleksheniń tolqın 
uzınlıǵı λ niń arasındaǵı 𝑝 = 2𝜋ℏ/𝜆 túrindegi kvantlıq-meхanikalıq baylanıslardı esapqa alsaq, 
onda 
[𝒓
−1
] = [𝑡
−1
] = [𝒑] = [𝐸] = [𝑚] 
qatnasların alamız. ℏ, 𝑐 = 1 birliklerinde 
[𝑨] = [𝐴
0
] = [𝑚], [𝑬] = [𝑯] = [𝑚
2
] 
teńlikleriniń orınlanatuǵınlıǵın kórsetiw qıyın emes. Bul teńliklerde 𝑨 - vektorlıq potencial, 𝐴
0
- 
elektrlik potencial, 𝑬 hám 𝑯 sáykes elektr hám magnit maydanlarınıń kernewlikleri. ℒ lagranjian 
[𝑚
4
] birligine, fotonlıq maydan sıyaqlı barlıq bozonlıq maydanlar [𝜑] = [𝑚] birligine, al barlıq 
fermionlıq maydanlar [𝜓] = [𝑚
3/2
] birligine iye. Bunday teńliklerdiń durıs ekenligine 
lagranjiandaǵı sáykes 𝑚
2
𝜑
+
𝜑 hám 𝑚𝜓̅𝜓 massalıq aǵzalarǵa qarap joqarıda aytılǵanlardıń durıs 
ekenligine ańsat iseniw múmkin. Solay etip, nollik ólshemge iye bolatuǵın barlıq shamalardı 
ℏ, 𝑐 = 1 sistemasında energiyanıń yamasa massanıń birliklerinde ólshewge boladı eken. 
ℏ, 𝑐 = 1 sistemasında e elektr zaryadı ólshem birligine iye emes
45
: 𝑒
2
/ℏ𝑐 = 𝛼. Bul teńlikte 𝛼 
arqalı juqa strukturanıń turaqlısı belgilengen (bul atama atom fizikasında payda boldı hám α 
atomlıq qáddilerdiń juqa ajıralıwınıń masshtabın anıqlaydı); 𝛼
−1
= 137,03604(11)
46
. Sonıń 
45
Bul qosımshada 𝑒
2
/ℏ𝑐 = 𝛼 túrinde normirovkalanǵan bir birlik zaryad e niń shamasın 
paydalanamız. Tap usınday normirovkaǵa juwap beretuǵın elektronnıń zaryadı ádette fizikalıq 
shamalardıń kestelerinde berilgen. Kitaptıń qalǵan tekstinde birlik elektr zaryadı basqasha 
normirovkalanǵan: 𝑒
2
/4𝜋ℏ𝑐 = 𝛼. Usınday normirovka kvantlıq elektrodinamikası menen maydannıń 
kvantlıq teoriyası boyınsha shıqqan kitaplar menen maqalalarda keń túrde qabıl etilgen. Birinshi jaǵdayda 
eki elektronnıń arasındaǵı kulonlıq potencial 𝑒
2
/𝑙, al ekinshi jaǵdayda 𝑒
2
/4𝜋𝑙 túrine iye.
46
Bul jerde hám qosımshanıń bunnan keyingi tekstinde qawsırmanıń ishindegi san tiykarǵı sannıń 

---

96 
menen birge reńli hám ázzi zaryadlar da ólshem birliklerine iye bolmaydı. Olardıń kvadratları 
sáykes 𝛼
𝑠
hám 𝛼
𝑤
arqalı belgilenedi. Al tórt ázzi tásirlesiwdiń tórt fermionlı Fermi konstantası 𝐺
𝐹
ke kelsek, onda bul shama ólshem birligine iye boladı: [𝐺
𝐹
] = [𝑚
−2
]. Gravitaciyalıq tásirlesiwdiń 
nyutonlıq konstantası 𝐺
𝑁
de tap sonday birlikke iye.