L. B. Okun Elementar bóleksheler

Virtuallıq bóleksheler — Feynman diagrammalarınıń tilinde: haqıyqıy, erkin bóleksheler 
ushın orınlanatuǵın 
𝐸
2
− 𝒑
2
= 𝑚
2
 
shárti orınlanbaytuǵın bólekshelerdi virtuallıq bóleksheler dep ataydı. Bul teńlikte 𝐸 - bóleksheniń 
energiyası, 𝒑 - onıń impulsi, 𝑚 - bóleksheniń massası. 
Bul teńliktiń buzılatuǵınlıǵın názerde tutıp virtuallıq bóleksheler haqqında olardı massalıq 
bettiń sırtında jatadı dep aytadı. Virtuallıq bólekshelerdi shıǵarıw menen jutıwǵa ámeliy jaqtan 
barlıq fizikalıq processler tiykarlanǵan. 
Ingliz sózi virtual latın virtus (kúsh, mártlik) sózinen kelip shıqqan hám hár qıylı mánislerdi 
ańlatadı. Bul jaǵdayda mánisi boyınsha "múmkin", "haqıyqıy emes" sózleri jaqın (meхanikadaǵı 
"virtuallıq orın almastırıw" sózi menen salıstırıńız). 
VLEPP — proekti 1970-jılları SSSR Ilimler Akademiyasınıń Sibir bóliminiń Yadrolıq fizika 
institutında islep shıǵılǵan bir birine qarsı qozǵalatuǵın sızıqlı elektronlıq-pozitronlıq dástelerdi 
alatuǵın dúzilis. Proekttiń birinshi gezegi hár bir dásteniń energiyası 150 GeV bolǵan qarama-qarsı 
baǵıtta tarqalatuǵın eki dásteni alatuǵın dúzilisti paydalanıwǵa beriwden ibarat. Ekinshi gezek 
tonneldi eki tárepke qaray simmetriyalı túrde uzaytıwdı hám hár bir dásteniń energiyasın 500 
GeV ke jetkeriwden ibarat. Bunday jaǵdayda tonneldiń tolıq uzınlıǵı 10 km di qurawı kerek. Áste 
qozǵalatuǵın elektronlar menen pozitronlardıń derekleri de, tezletiwden keyingi olardıń 
ushırasıw ornı da tonneldiń ortasında onıń shetlerinen teńdey qashıqlıqta jaylasıwı kerek. 
Sonlıqtan birinshi gezekten ekinshi gezekke ótkende dúzilisti qayta islewdiń keregi bolmaydı. 
VLEPP tipindegi kollayderlerdiń artıqmashlıǵı kishi sinхrotronlıq nurlanıw bolıp tabıladı. Saqıyna 
tárizli elektronlıq-pozitronlıq kollayderlerde sinхrotronlıq nurlanıw energiyanıń ósiwi menen tez 
ósedi. Sonlıqtan elektronlar menen pozitronlarınıń energiyası 100 GeV ten úlken bolǵan jaǵdayda 
saqıyna tárizli kollayderler ekonomikalıq jaqtan utımlı emes. 
VEPP — SSSR Ilimler Akademiyasınıń Sibir bóliminiń Yadrolıq fizika institutındaǵı qarama-
qarsı qozǵalatuǵın elektron-pozitronlı dástelerdiń saqıyna tárizli tezletkishi hám jıynaǵıshı 

---

108 
(Novosibirsk akademqalası). VEPP-2M niń dásteleriniń hár qaysısınıń energiyası 0,7 GeV; VEPP-4 
dúzilisinde bolsa 5,5 GeV ke shekem. 
Giperzaryad — izotoplıq multipletti táriyipleytuǵın kvant sanı. Giperzaryad multipletke 
kiretuǵın bólekshelerdiń (e birliklerindegi) ekiletilgen elektr zaryadına teń. Bul anıqlama 
adronlardıń izotoplıq multipletleri ushın da elektr-ázzi teoriyanıń kalibrovkalıq teoriyasındaǵı 
leptonlardıń spirallıq hallarındaǵı izotoplıq multipletler ushın da durıs. Mısallar: izotoplıq dubletti 
payda etetuǵın proton menen neytronnıń giperzaryadı 1 ge; izosinglet bolıp tabılatuǵın oń 
spirallıq 𝑒
𝑅̅
elektronnıń giperzaryadı -2 ge teń.