Lavrov vitaliy alekseyevich mamatmusayev toxir shaydulovich

2. So„ngi antik shaharlar 
 
O„rta Osiyoning grek-makedon hukmronligidan keyin Markaziy Osiyo 
viloyatlari, Hindiston, biroz keyinroq Xitoy bilan savdo aloqalari ancha kengaydi. 
Dunyo savdo yo„llari Baqtriya va So„g„d orqali o„tgan edi. Bu vaqtda 
karvonlarning asosiy ishi mahsulot tashish, tushirish va qayta ortishdan iborat edi. 
Har bir karvon egasi molni faqat yo„lning biror qismigacha olib borgan va uni 
keyingi karvonga sotgan. Savdoning bunday turi, muqarrar, aholi yashash joylarini 
jonlantirgan va ularning rivojiga katta ta‟sir ko„rsatgan.
Baqtriya va So„g„d shaharlari soni ko„paygan. Salavkiylar hukmdorlaridan 
biri Antiox-1 qator mustamlaka-shaharlarga asos solgan, bu shaharlar uning nomi 
bilan atalgan; masalan, Antioxiya Marvda barpo qilingan, Marv vohasining o„zi 
esa uni ko„chmanchilar hujumidan himoyalovchi 200 km gacha uzunlikdagi devor 
bilan o„ralgan edi. 
Eramizgacha 250-yillarda salavkiylar monarxiyasidan Parfiya (Amudaryodan 
g„arbga) va Grek-Baqtriya (Amu va Sirdaryo orasida) podsholiklari ajralib 
chiqqan, eramizgacha 136-yillarda Grek-Baqtriya podsholigi kushonlar zarbasi 
ostida qulagan. Uning o„rnida qudratli Kushon podshohligi tashkil bo„lgan. 
Amudaryodan g„arbda Parfiya va sharqda Kushon podsholigi mahalliy 
madaniyatning keng tarqalishi chetdan kelgan grek-makedon madaniyati ustidan 
g„alabasini ko„rsatadi va O„rta Osiyo xalqlarining ajnabiy bosqinchilar bilan 
kurashining natijasi hisoblanadi. Kushon podsholigi davri O„rta Osiyo qadim 
tarixining anchagina yorqin sahifasidir. 
Shunga qaramay mustahkam va o„ziga xos mahalliy badiiy an‟analar grek 
madaniyati merosi bilan o„zaro ta‟sirda bo„ladilar. Shahar hayoti ravnaqi uchun 
qulay sharoitlarni yaratgan yangi era boshlanadi. O„rta Osiyoning tarqoq qabilalari 

---

36 
yirik siyosiy tuzilishlarga birlashadi. Bu davrning shaharlari Grek-Baqtriya 
podsholigi misollarida quyidagicha xarakterlanishi mumkin: “Ularda, Sharqning 
boshqa mamlakatlaridagi kabi erkin dehqonchilik aholisi; asosan harbiy asir 
bo„lgan qullar ham bor. Shaharlarda hunarmandchilik rivojlangan va 
tabaqalashgan. Hunarmandlarning asosiy ommasi, chamasi erkin bo„lgan. Butun 
bir koloniyalar bilan ko„chib kelib o„rnashgan harbiy asir hunarmandlar, qullar 
holatida bo„lgan. Qo„shinlarning bir qismi aslzoda uylarda qullardan tug„ilgan 
jangchilardan tashkil topgan. Olti aslzoda urug„lar (Menandr saroyida) mamlakatni 
boshqaradigan asosiy lavozimlarni o„z qo„llarida ushlaganlar”.
Bu shaharlarning me‟morlari tomonidan qo„llanilgan rejaviy usullar haqida 
faqat umumiy tasavvur qilish mumkin. Shaharlarning ko„pi vayron bo„lgan, 
buzilgan va yer yuzidan yo„qolib ketgan. Masalan, qadimgi Baqtriya - “shaharlar 
onasi” tarhi va inshootlari haqida biz ma‟lumotga ega emasmiz. Faqat shu narsa 
ma‟lumki, Aleksandr Makedonskiy davridan boshlab bir vaqtlar Aleksandriya 
nomiga ega bo„lgan shahar baquvvat devorlar bilan o„ralgan va o„zining bozorlari 
bilan mashhur bo„lgan. Bu yerda olov ibodatxonasi bo„lgan. O„sha davr shahar 
aholisining yuqori xo„jalik va madaniy darajasi haqida eski Samarqand - Afrosiyob 
qoldiqlari guvohlik beradi. 
Antik manbalarda, bir vaqtlar Parfiyaning poytaxti - qal‟a-shahar Darra yodga 
olinadi. Ikkinchi qadimgi Parfiya poytaxti Nisa - balandlikda joylashgan va qal‟a 
devori bilan o„ralgan, yetarlicha yirik shahar. Uning hududida antik badiiy 
madaniyatga yaqin, ammo kuchli mahalliy tusga ega terrakota me‟moriy
parchalari topilgan: ion valuta(spiral shaklidagi bezak)siga ega kapitellar, akanf 
yaproqlari, palmetkalar (bezak turi), devorlarning kungurador tepasi. Bu 
detallarning bir qismi shahar hududida joylashgan urug„doshlar dahmasiga - 
baquvvat devorli va to„rt stvoldan iborat bog„lam ko„rinishidagi ustunlarga ega
kvadrat binoga tegishli. Hanuzgacha shahar rejasi umumiy sxemasini yetarlicha 
mukammallikda kuzatishning iloji bo„lmagan. 
Tak-shashil qadimiy shahri o„rnidagi Taksil (“toshdan kesib ishlangan 
shahar”) haqida esdaliklar saqlangan. Shahar ahamiyatsiz darajada devorlar bilan 

---

37 
mustahkamlangan, ko„chalar tor va qiyshiq, uylar bir qavatli bo„lgan. Shaharda 
ibodatxona va podsho saroyi bo„lgan. 
Parfiya davlati hukmronligi vaqtidagi bunday nomuntazam shaharlar rejasi 
haqidagi tasavvurni bu vaqtning muhim, saroy atrofida yuzaga kelgan 
shaharlaridan biri, Xatra (Kichik Osiyo) berishi mumkin. Ammo baribir to„g„ri 
rejalashtirilgan shahar bu vaqtning mukammal timsoli bo„lgan. Bu Milind 
Panxning falsafiy traktatidagi grek-hind podsholigi Shakal-Yevtidemipning yirik 
savdo shahri tavsifidan ayon. 
Bu yerda shahar qurilishiga “hamma qoidalar bo„yicha” kirishuvchi mohir 
me‟mor qo„llashi kerak bo„lgan reja usullari haqida ma‟lumotlar beriladi; 
tayyorlov ishlari-hududni tekislash, toshlarni olib tashlash, to„nkalarni ildizi bilan 
sug„urib olish va boshqa ishlarni o„tkazish zarurati ko„rsatiladi. So„ngra shahar 
hududini kvartallarga ajratish haqida gapiriladi, mustahkam darvozali, tepasi 
kungurador, qo„riqlash minoralariga ega devorlar ko„rinishi ta‟riflanadi; park, 
bog„, suv havzalari va ulug„ xudolar ibodatxonalari, ko„chalar chorrahasida 
qurilgan qator do„konlar qatoriga ega maydonlar uchun joylar tanlanadi. 
Traktatda shaharning bir necha ideallashtirilgan ta‟rifi berilganligini taxmin 
qilish mumkin, ammo tarixiy asl negiz o„shaligi, shubhasiz. Buni real, bizning 
kunlargacha yetib kelgan kechki Kushon shahri - Tuproq qal‟a (qadimgi 
Xorazm)ning tarhi isbot qiladi. Tarhda 12 gektardan ortiq maydonga ega to„g„ri 
to„rtburchak shaklida. Shaharning shimoliy maydoni ichki devor bilan ajratilgan. 
Shimoli-g„arbiy burchakda baquvvat sitadel-qal‟a, hukmdor qarorgohi joylashgan. 
U qubbali xonalarga ega uch minora va ichki hovlilar bilan almashinuvchi asosiy, 
yashash va xo„jalik xonalarining markaziy massividan tashkil topgan. Qal‟aga 
bevosita qubbalar bilan yopilgan, qal‟a devori uzunligi bo„ylab cho„zilgan turar joy 
xonalari tutashgan. Yaqin joyda olov ibodatxonasining katta to„g„ri burchakli 
hovlisi bo„lgan. Shaharning qolgan 2/3 qismi shaharliklarning turar joy qurilmalari 
bilan egallangan. Taxminan janubdan shimolga qarab shaharning turar joy qismini 
ikki teng qismga bo„luvchi 7-9 m kenglikdagi markaziy ko„cha o„tgan. Ko„cha 
darvoza oldi labirinti - kirish joyi yonida boshlangan va olov ibodatxonasi 

---

38 
darvozalari yoniga olib borgan. Ko„chaning ikkala tomonida kvartallarning 10-12 
turar joy binosi joylashgan. Turar joy hududining har bo„lagida taxminan uchtadan 
shunday o„tish joylari belgilanadi. Har bir uy-kvartal sochib yuborilgan, qayeridir 
ochiq hovlili yalpi massiv ko„rinishidagi bir xil xonalarning katta miqdoridan 
tashkil topgan.
Uylar bizning kunlargacha g„isht terilgan, tekis o„pirilgan, juda ko„p keramika 
va xum-xumchalar guruhiga ega do„ngliklar ko„rinishida yetib kelgan. Bu yerda 
jamoat-xo„jalik vazifasidagi xonalar oila boshlig„ining qarorgohi bo„lganligi 
ehtimoldan holi emas.
Xorazm atroflarida Tuproq qal‟a bilan bir qatorda o„z o„lchamlari, tarhiy 
tuzilishi va turi bo„yicha Tuproq qal‟aga muvofiq keluvchi Erk qal‟a, Qirqqiz 
qal‟a, Qo„rg„oncha qal‟a manzilgohlari kechki antik shahar namunasi bo„lib xizmat 
qila oladi. Bu yerda farq faqat tarhning shaklida bo„lgan. Agar Tuproq qal‟a va 
Qo„rg„oncha qal‟a to„g„ri burchakli bo„lsa, Erk qal‟a eramizgacha X-VIII asrlarda 
qal‟a devori bilan o„ralgan aylanasimon tarhli Siro-xett shahri – Samologa 
(Sanjirli) o„xshashdir. 
O„rta Osiyoning kechki antik shaharlari, qadim Sharq shaharlariga o„xshash, 
quldorchilik aslzodalarining yuzaga kelgan davlatining rivojlangan shahar hayoti 
bilan birlashuvchi qoloq jamoa tarzi an‟analarining tarqatuvchilari hisoblangan. 
Eramizgacha III-I asrlarga tegishli ko„chmanchi konguylarning Berkkarin
qabristoni (Yettisoy) bu vaqt shaharlari rejasi shaklining qiziq talqini bo„lib xizmat 
qila oladi. Bu tosh qoplamalari bilan o„ralgan qo„rg„on tepaliklarining yaxlit bir 
qismi. Ular bir-biridan kattaligi va boy ko„rinishi bilan farqlanadi, bu esa 
qabristonlarning ibtidoiy jamoa qurilishi tanazzuli bosqichiga munosabatini 
ko„rsatadi. Qo„rg„on tepaligi tepalik chetlarini va qabr chuqurligini o„rab turuvchi 
konsentrik-bir markazga ega doiralardan tashkil topgan. Tashqaridan o„rta o„qda 
joylashgan ikki kesikli o„tish yo„li uchun kvars toshdan turli qoplamalar tashkil 
qilingan. Qoplamali bu qo„rg„on tepaliklari shahar rejasi tuzilishida, uning ikki 
asosiy - to„g„ri burchak va aylana variantlarida o„xshatib ishlangan hamda tarhdagi 

---

39 
o„lchamlari (60-70 m) bo„yicha ma‟lum darajada shu vaqtning oddiy shahar-qal‟asi 
kattaligiga muvofiq keladi.