Lavrov vitaliy alekseyevich mamatmusayev toxir shaydulovich
Download 2.05 Mb. Pdf ko'rish
|
O‘RTA OSIYO SHAHARSOZLIK MADANIYATI
|
10 KIRISH O„rta Osiyo shaharsozligi masalalari keng ko„lamli bo„lib, juda kam tadqiq qilingan. Bu o„quv qo„llanma O„rta Osiyo me‟morlarining me‟moriy-rejaviy usullarini qadim davrlardan XIX asr o„rtasida O„rta Osiyoning Rossiya davlati tarkibiga kirgunga qadar bo„lgan tarixiy davrlarni o„z ichiga oladi. Inqilobgacha bo„lgan rus sharqshunosligi O„rta Osiyo shaharlari tarixiy topografiyasini o„rganish sohasida ba‟zi merosni qoldirdi. Fanlar Akademiyasi ishlarida chop etilgan V.Jukovskiyning Eski Marv haqidagi XIX asr oxirida paydo bo„lgan tadqiqoti vaqt bo„yicha anchagina ilgarigi va shu bilan birga anchagina mufassal ish hisoblanadi. O„rta Osiyo shaharlari tarixini o„rganish ishiga akademik V.Bartold ham kattagina hissa qo„shgan, uning ilmiy faoliyati inqilobgacha bo„lgan davrlarda boshlangan va sobiq sovet davrida ham davom etgan. O„zining asosiy ishlarida (“Turkistonning sug„orish tarixi”, “Turkiston mo„g„ul bosqinchiligi davrida”, “Ulug„bek va uning davri”, “Turkiston madaniy hayoti tarixi” va boshqalar) akademik V.Bartold, aniq dalillarga asoslangan katta material asosida O„rta Osiyo shahrining asosan o„rta asrlar, feodal davridagi rivojining tarixiy mohiyatini belgilab bergan. O„zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi muxbir a‟zosi A.Yakubovskiyning ishlari V.Bartoldning O„rta Osiyo shaharlari tarixiy topografiyasini o„rganish sohasidagi ishlarining davomi bo„ldi. 1926 yildan boshlab uning tomonidan o„zining ajoyib yodgorliklariga ega Temurning vatani - Shahrisabz va XII-XV asrlardagi Oq O„rdaning poytaxti Sirdaryoning quyi oqimidagi dehqonchilik vohalari chegarasi va ko„chmanchilik cho„lida yotganligi bilan qiziq bo„lgan Signak kabi o„z tuzilishi va ahamiyati bo„yicha kontrast shaharlar tadqiq qilingan va o„rganilgan. Shu bilan bir vaqtda tadqiqotchilarning e‟tiborini Xorazm problematikasi jalb qiladi. 1928-1929 yillarda A.Yakubovskiy tomonidan Xorazmning o„rta asrlar 11 poytaxti Urganch va uning yaqinida joylashgan kichik Mizdaqxon shahri vayronalari o„rganilgan. Bu ishlar mamlakatning muhim joylaridagi O„rta Osiyo shaharlari tarixiy topografiyasining qator masalalarini aniqlashtirdi va O„rta Osiyoning o„rta asr shahri planirovka tuzilishining umumiy manzarasini chizish imkoniyatini berdi. Samarqand va Buxoro tarixiy shaharlarining qadimiy tumanlari doimo mutaxassislar diqqatini jalb qilib kelgan. Mo„g„ullargacha ilk feodal shahri tuzilishini aniqlab olishda 1934 yil A.Yakubovskiy rahbarligida qadim Buxoro tumanida olib borilgan ekspeditsiya katta ahamiyatga ega bo„ldi. Natijada, Kampir devor mudofaa devori qoldiqlari va ko„plab shaharlar-voha qishloqlari tadqiq qilindi. Taniqli tadqiqotchilarining doimiy e‟tibori shuningdek, qadim Termizning bir tumaniga, hozirgi Afg„oniston chegarasidagi Amudaryo sohilining yirik shaharlaridan biriga qaratilgan edi. Bu yerda, 1926 yildan boshlab murakkab Termiz qadimiy shahrini o„rganish bo„yicha, B.Denike va B.Zasipkin rahbarligida sharq madaniyati muzeyi tomonidan boshlangan va M.Masson rahbarligi ostidagi kompleks ekspeditsiya tomonidan davom ettirilgan va puxta ishlar olib borilgan. Ozgina tanaffusdan so„ng, 1937 yildan O„zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasining moddiy madaniyat tarixi institutining professori S.Tolstov rahbarligi ostidagi ekspeditsiya tomonidan qadim Xorazmni o„rganish davom ettirildi. Bu ishlarning natijasida ulkan tarixiy davrning turli xil manzilgohlari ochildi. Ayniqsa, shu vaqtgacha kam o„rganilgan antik davr (eramizgacha IV asrdan eramizning III asrigacha) va ilk o„rta asrlar (V-VIII asrlar) qadim shaharlari boy ko„rinishda namoyon etildi. Xorazm ekspeditsiyasi yangiliklari, O„rta Osiyo shaharsozligining ertangi, yetarlicha o„rganilmagan mo„g„ullargacha bo„lgan davriga aniqlik olib kirdi va fan sohasini qimmatli ma‟lumotlar bilan boyitdi. Nihoyat, A.Bernshtamning Yettisuvdagi Talas, Chuv, Ili daryolari vodiysi ishlarini yodga olish zarur. Bu ekspeditsiyaning materiallari ko„chmanchi sahro va o„troq dehqonchilik rayonlarining madaniy o„zaro aloqasi haqidagi masalasini hal 12 etish uchun keng imkoniyatlarni ochib berdi va O„rta Osiyoning bu chekka o„lkasi uchun qadim shahar va aholi yerlarining o„ziga xos turlarini aniqlab berdi. Bundan tashqari, mutaxassis-tarixchilar, etnograflar, san‟atshunoslar va me‟morlar guruhi tomonidan qator yillar davomida O„rta Osiyo turli tumanlarining xalq turar joyini o„rganish ishlari olib borilmoqda. Urush tufayli to„xtab qolgan bu ishlarning hammasi 1945 yildan yangidan boshlandi. Urushdan keyingi yillar O„rta Osiyo tarixiy-arxeologik tadqiqot bo„yicha yana ham faol ishlar bilan qayd etiladi. Har bir yil mamlakat shaharsozlik madaniyatining yuqori darajasi haqida guvohlik beruvchi yangidan yangi materiallarni berib borgan. Bizning ishimiz butunligicha sanab o„tilgan materiallarga ularni o„rganish, tanishish va foydalanish uchun qanday tushunarli bo„lsa shunday darajada tayanishdir. Tabiiyki, tarixchi-sharqshunoslar va arxeologlar ishlarida asosan shahar tarixiy topografiyasining batafsil tahlili berilgan, rejaviy-kompozitsion masalalar esa chetda qolgan. Biz aynan mana shu masalalarni hozirgi bilimlar darajasida O„rta Osiyo milliy shaharsozlik an‟analarining yuzaga kelishi va shakllanishini kuzatish imkoniyatida yoritishga harakat qildik. O„quv qo„llanmaning birinchi bobi O„rta Osiyo hududida yirik davlat tuzilmalari paydo bo„lgan va katta irrigatsion tizimlarni bunyod etish boshlangan qadim davrlarga bag„ishlangan. Birinchi bobning xronologik chegarasini eramizgacha VIII-IV asrlar bilan chegaralash mumkin. Bu davrdagi O„rta Osiyoning muhim viloyatlari Ahamoniylar davlati tarkibiga kirgan. Bu davrda mahalliy asosda quldorlik jamiyatining tashkil bo„lish jarayoni yuz bergan. Download 2.05 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|