Lavrov vitaliy alekseyevich mamatmusayev toxir shaydulovich

I-BOB. O„RTA OSIYO AHOLI YASHASH JOYLARINING 
DASTLABKI SHAKLLARI 
 
1. 
O„rta Osiyo – “minglab shaharlar mamlakati” 
 
Antik tarixchilar eramizgacha birinchi ming yillikning ikkinchi yarmidayoq 
O„rta Osiyoda mavjud bo„lgan shaharlarning ko„pligi haqida ma‟lumot 
qoldirganlar. Masalan, Ktesiyaning eramizgacha V asrga tegishli Baqtriya haqidagi 
esdaliklari ancha qadimiy hisoblanadi. Unda Baqtriyada ko„pgina zabt etib 
bo„lmaydigan mudofaalangan joylar va ko„plab yirik shaharlar haqida gapiriladi. 
Pompei Trog Baqtriya Diodotini (eramizgacha I asr o„rtalari) ming shahar 
hukmdori deb ataydi. Baqtriyada ming shaharning qudratli shohligi haqidagi 
afsonani Yustin ham takrorlaydi. Nihoyat, ancha keyinroq, eramizning II asrida 
Farg„onaning yetmishta katta va kichik shaharlari haqida xitoy yilnomasi hikoya 
qiladi. 
O„rta Osiyoning asosiy viloyatlari - So„g„d, Marg„iyona, Baqtriya va Xorazm 
haqidagi qadim esdaliklar - zaroastriylarning muqaddas kitobi Avestoda uchraydi. 
O„sha davr mamlakat aholisining asosiy ommasini qadimdan sun‟iy 
sug„orishdan foydalana oladigan o„troq dehqonchilik jamoalari va chorvachilik 
bilan shug„ullanuvchi ko„chmanchi aholi tashkil etgan. O„rta Osiyoda dehqonchilik 
o„troqligining birinchi sharti - bu, yerni sun‟iy sug„orish. Shu sababdan o„troqlik 
joylari uchun nisbatan kichik daryolar yoki sug„orish kanallarining murakkab 
sistemasi talab etilmaydigan yirik daryolar yuqori qismi tanlangan. Faqat 
keyinchalik o„troq dehqonchilik aholisi tog„ yon bag„irlaridan katta daryolar 
vodiylariga ko„chib tushgan. Sug„oriluvchi hududlar zich, seraholi bo„lgan.
Dehqonchilik vohalarini o„rab turgan cho„l va sahrolarda chorvachilik bilan 
shug„ullanuvchi aholi ko„chmanchilik qilgan. Uning ba‟zi qismi shuningdek 
hunarmandchilik va savdo bilan shug„ullangan va asta-sekin o„troq zona va 
ko„chmanchi sahro chegarasi bo„ylab sochilib ketgan ko„plab shahar 
manzilgohlarida o„troqlasha borgan.

---

20 
Eramizgacha VI-V asrlarda Xorazm, Marg„iyona, Baqtriya va So„g„dning
o„troq tumanlari ko„chmanchilik qiluvchi viloyatlarga nisbatan ijtimoiy 
rivojlanishning yuqoriroq bosqichida turgan. Baqtriya alohida mashhurlikka ega 
bo„lgan. Yarim afsona ma‟lumotlar, Baqtriyani yirik va kuchli shahar, muhim 
davlat markazi sifatida gavdalantiradi. 
Qadimdan so„g„d qabilalari joylashgan Zarafshon vodiysi O„rta Osiyoning 
hosildor va aholi zich joylashgan qismlaridan biri bo„lgan. Vohadagi irrigatsion 
inshootlarning qoldiqlari uzoq o„tmishga borib taqaladi. So„g„dning asosiy shahri - 
Marokanda (hozirgi Samarqand yaqini) - chamasi eramizgacha V asrdayoq yirik 
markaz bo„lgan. Qadimgi So„g„d hududidagi ko„plab tepaliklarni qisman 
urug„dosh qabilalar guruhlarining mustahkamlangan makonlari deb bilish mumkin, 
ular antik mualliflar asarlarida shahar deb nomlangan holda qayta-qayta tilga 
olinadi. 
Mourur deb nomlanuvchi Marg„iyonaning asosiy shahri Avestoda yodga 
olinadi. Govur-qal‟a (qadimgi Marv) hududidagi 1936 yil qazilmalari 
eramizgacha ming yillikning birinchi yarmida bu yerda shahar mavjudligi haqida 
gapirish imkonini beradi. 
O„rta Osiyoning qadim madaniyat markazlaridan biri bo„lgan Xorazm, o„z 
mustaqilligini himoya qila oladigan va o„zini ajnabiy bosqinchilar hujumlaridan 
asray oladigan zich joylashgan dehqonchilik aholisiga ega bo„lgan. Xorazmliklar 
O„rta Osiyoning dastlabki mustaqil madaniyati va siyosiy hayoti shakllanishida 
katta ahamiyat kasb etgan. Keyinchalik Xorazm madaniy jihatdan birinchilikni 
vaqtinchalik Baqtriyaga bo„shatib bergan. Hindiston bilan siyosiy va savdo 
aloqalari Baqtriya orqali tarqalgan.
Amudaryo o„rta oqimi o„ng va chap sohillaridagi Xorazm manzilgohlari va 
yirik ariqlar (masalan, Charmonyob) qoldiqlari, Xorazmning eramizgacha VI-V 
asrlar o„troqlikka o„tgan mustahkam qabilaviy qishloqlar reja sxemasi va o„troq 
aholisi haqida tasavvur beradi. 
Bu O„rta Osiyoning chamasi, bizga ma‟lum bo„lgan o„troqlikka o„tgan 
joylariga tegishli shahar-manzilgohlarining ancha qadimgi turlari. Ularni “yashash 

---

21 
joylariga ega devorli manzilgohlar” deb atash mumkin. “Yashash joylariga ega 
devorli manzilgohlar”dan tashqari, O„rta Osiyoning turli joylarida qadim 
manzilgohlarning boshqa turlari - “yalpi qurilishlarga ega manzilgohlar” 
(manzilgoh - tepa) ham qayd etiladi. 
Agar “yashash joylariga ega devorli manzilgohlar” o„troq chorvachilik 
xo„jaliklari uchun xos bo„lsa, “yalpi qurilishlarga ega manzilgohlar”da ko„pincha 
qadimgi urug„doshlar, keyinroq esa dehqonchilik aholisining oilaviy jamoalari
joylashgan. Bu kabi aholi punktlari O„rta Osiyo hududining hamma yerida, 
ayniqsa, Sirdaryoning o„rta oqimi bo„ylab, Buxoro, Xorazm va Marv vohalarida 
keng tarqalgan. 
Jamoa uylari turar joy xonalari guruhlanishining bu ikki turini Sharq 
mamlakatlarida juda qadimlardanoq qayd etish mumkin. Masalan, eramizgacha 
ikki ming yillikda Shumer-Akkad (bo„lajak Assiro-Vaviloniya) turar joylarining 
ikki: janubiy va shimoliy turlari aniqlangan.
Janubiy turi bo„lajak Vaviloniya hududida tarqalgan. Uni Xorazm “yashash 
joylariga ega devorli manzilgohlar”i bilan taqqoslash mumkin. Shimoliy turi 
bo„lajak Assiriya hududida tarqalgan. O„rta Osiyo “yalpi qurilmali manzilgohlar”i 
bu tipning varianti bo„la oladi.