Ўлчашларни бажариш услубиятлари ва маҳсулот сифати

Sig`imni o`lchash uchun ishlatiladigan ko`priklar:

Bunday ko`prikning eng oddiy chizmasi suratda keltirlgan. Ular o`zgaruvchan tok manbasi yordamida ishlaydi. Suratda – R1, R2 – namunaviy aktiv qarshiliklar, S₀ – namunaviy sig`im,S<sub>x</sub> – nomalum sig`im. Agar sig`imda isroflar bo`lmasa (tg0 ) ko`prikning muvozanat sharti:

1

4
 R 

x
j С
1
R

0
j С 2
yani
C  ^{R 4} C R ₂

x

0
Sig`imli elkalarda birgina sig`im qarshiligi bo`lib, aktiv qarshilik bo`lmasa, ko`prik bittagina muvozanat tenglamasiga ega. Bu holda faqat birgina parametrni rostlash bilan (R2, R4 yoki S<sub>0</sub> ) natijani topish mumkin.
Aktiv isroflari bor kondensatorning sig`imini o`lchash uchun (ty>0) quyidagi ko`prik chizmasidan foydalaniladi.

Uning muvozanat tenglamasi ( Rx 
jXx ) R 4  ( R 
jX ₀ ) R 2
ikkiga bo`linib ketadi:

0
RxR 4 
^R ₀ ^{R 2} 

bundan

XxR 4 
X ₀ R 2 _

Aktiv qarshilikni


Rx 
R 2 _{R ,}

0
R 4

c
sig`im qarshiligini X
1

 Cx
R 2
 X ₀
R 4

ifodalari bilan topamiz. Nomaolum sig`imni topish

uchun
R 4
C _X  C ₀
R 2
ifodasidan foydalanamiz.

Agar rostlanadigan qarshiliklar S₀ va R₀ bo`lsa natijalar alohida – alohida o`qiladi. S₀ ning millari S_x qiymatida, R₀ ning millari R_x qiymatlarida natija ko`rsatadi. Ushbu ko`prik kondensatorining tg sini (dielektrik isroflar burchagi tangensini) topish uchun ham xizmat qilishi mumkin.
Rx

x
tg    Rx    Cx Xx
Amalda dielektriklarning ishchi kuchlanish taosiridagi isroflarini tg() topish katta ahamityaga ega.
Katta kuchlanish taosirida tg ni topish uchun quyiidagi ko`prik chizmasi keng tarqalgan:
Qarshiliklar quyidagi shartni qanoatlantiradilar: Zx>>R2; Z<sub>0</sub>>>Z4; SHuning uchun,
U ac>>Ucb Uad>>Udb;
O`lchanayotgan ob`ekt (S<sub>x</sub> va R<sub>x</sub>) xamda namunaviy kondensator S<sub>0</sub> katta kuchlanish taosirida bo`ladi. Rostlanuvchi elementlar esa (R2 R4 va C4 lar) kichik kuchlanishlar taosirida bo`lib, xavfsizlik uchun (b) nuqta erga ulanib qo`yiladi. Ko`prikning muvozanat tenglamasi:

Zx _ ^Z ₀
Zz Z 4
 Z ₀ Y ₄
1
Y4 
R4

• 
  jωωcC
  

ekanligini nazarda tutib,quyidagini yozish mumkin:

Rx 
1


j Cx



¹ ( ¹  j C 4 )

R 2 j Cx R 4

Kompleks ifodani ikki tenglamaga ajratib yuboramiz (haqiqiy va mavhum qismlari alohida – alohida teng bo`lishi kerak); ular chastotaga bogliq emas:

Rx C 4
 ва
R 2 C ₀
1
R 2 Cx
1

R 4 C ₀

Bu erdan o`lchanayotgan sig`im S_x, qarshilik R_x va fg_x lar:

^{R 4} 

Cx 
R 2 C 0 ^
C 4 ^

Rx 
R 2 ^


^C 0 

x
tg   ^Rx Xx
Rx

1
 Cx


 Rx   Cx

  C 4  R 4

Alohida – alohida hisob uchun rostlanuvchi parametrlar sifatida R4 va C4 ni tanlanadi: CHunki ular faqat bittadan ifoda bor.

Induktivlikni o`lchash uchun ko`prik chizmasi:

Induktivlikni o`lchash uchun quyidagi chizma asosida qurilgan ko`prikdan foydalanish mumkin. R qarshilik noomalum L_x,R_x lar bilan yoki namunaviy R₀L₀ lar bilan ketmaket ulab ko`yilishi mumkin. Bunga ehtiyoj quyidagicha tushuntiriladi: masalan R=0 bo`lsin. Muvozanat tenglamasidan:

⁽ ( Rx 
j Lx )  R 4  ( R 
jL  )  R 2 ⁾

0

0
ushbu ifodalarni olish mumkin

Rx 
R 2
R ₀ ;
R 4
R 2
Lx  L ₀
R 4

Ish davomida namunaviy induktivlikni o`zgartiradigan qilib yasash juda qiyin. Lekin L<sub>0</sub>=const, R<sub>0</sub>=const bo`lsa, L_x va R_x nomaolumli ikki tenglamadan o`zgaruvchan (rostlanuvchan) bo`lib R2/R4 munosabat xizmat kiladi. Bu
munosabat (R2/R4) bir vaqtning o`zida ikkala tenglamani ham qondirish uchun


Lx Rx


L ₀ R ₀
shart bajarilishi kerak. SHuning uchun


R 2
Rx  R ₀
R 4
bo`lsayu bu erda R2/R4 ikkinchi tenglamani

qanoatlantiruvchi shart bo`lsa, ko`prikni muvozanatlash uchun R_x ga qandaydir qarshilik R qo`shish kerak, yaoni:

R 2
Rx  R  R ₀
R 4

( ёки

Rx 
R 2
R ₀  R )
R 4
Bu tenglamalarni tiklash uchun R ham
R 2

rostlanuvchan bo`lishi kerak. Agar
Rx  R <sub>0</sub>
R 4
bo`lsa, R karshilik
R 2

namunaviy qarshilik R₀ ga ketmaket ulanishi kerak. Unda
Rx 
R  R ifodaga

0
R 4

asosan Rx topiladi. Rostlanuvchi R2/R4 karshilikning va R ning millari natijani ko`rsatadi. Bu ko`prik L_x va R_x larni aloxidaaloxida topishga imkon bermaydi, chunki R2/R4 nisbat ikkala ifodaga (tenglamaga) ham kiradi. Ko`prikning
 L

echimini topish qiyin; ayniqsa kichik ko`ngilchanlik (dobrotnostg) da
Q  .
R

R_x va Lx larning qiymati R2/R4 nisbatning va R ning ko`prik muvozanat holidagi qiymatlariga, hamda P ulagichning holatiga qarab yuqoridagi ifodalardan topiladi.
Amalda nomaolum induktivlikni o`lchash uchun namunaviy element sifatida induktivlik emas kondensator olinadi. Unda sig`imni rostlash oson va arzon bo`ladi, o`lchashlari ixcham bo`ladi. Muvozanat hosil bo`lishi uchun nomaolum L<sub>X</sub> va namunaviy rostlanuvchi sig`im S₀
qaramaqarshi elkalarga joylshtiriladi. Rostlanuvchi va namunaviy qarshilik ham S₀ ga parallel bo`lib, alohida – alohida natija olish va rostlash uchun shunday qilinadi. Xs<sub>0</sub>//R<sub>0</sub> ning to`la qarshiligining ifodasi
1 1
Z ₀  
Y ¹

0
0 _
R ₀
j C

ekanligini ehtiboriga olib, muvozanat tenglamasini quyidagicha yozamiz:
1

( Rx 
j Lx )
 R 2 R 3

eki
Rx 
j Lk


R 2 R 3
 
R ₀


j C


₀ R 2 R 3

Tenglamadagi haqiqiy va mavhum qismlari o`zaro teng bo`lsagina, kompleks sonlar o`zaro teng bo`lishini ehtiborga olib, yozish mumkin:
R 2 R 3

Rx  ;
R ₀
Lx  C
₀ R 2 R 3

CHo`lgamning ko`ngilchanligi (dobrotnostp):

0
 Lx

Qx 
Rx
  R
 C ₀

Alohida –alohida rostlash sharti rostlanuvchi elementlar sifatida S₀ va R₀ ishlatilganda bajariladi. R₀ ning shkalasi Rx larni, S₀ ning shkalasi L_x larni beradi.

O`zaro induktivlikni o`lchash:

_L1 _{ L}11
O`zaro induktivlikni o`lchash uchun cho`lgamlarning induktivligi ikki marta o`lchanadi: mos va teskari ulanganda (ketmaket xolda) L’x ning katta qiymati mos ulanishga L’’x ning kichik qiymati teskari ulanishga to`gri keladi. Unda o`zaro induktivlik:

M  ifodasi bilan topiladi. Bu erda
4

L '  L1  L 2  2 M ,
L ' '  L1  L 2  2 M , birinchi va ikkinchi holdagi natijalarni bir

biridan ayirib o`zaro induktivlikni topamizM=(L¹L¹¹)/4

YAkka o‘zgarmas tok ko‘prigi:

Qarshiliklarni ko‘priklar yordamida o‘lchash usulini o‘rganish. O‘zgarmas tokdagi yakka va qo‘shaloq ko‘priklarning tuzilishi va ular yordamida o‘lchash texnikasi bilan tanishish.
Ko‘prik sxema yoki oddiygina qilib aytganda, ko‘prik yopiq zanjirni tashkil qiluvchi to‘rtta qarshilikdan, nol ko‘rsatkich vazifasini bajaruvchi magnitoelektrik galvanometrdan iboratdir (8.1- rasm).
c
a
U
8.1-rasm. Ko‘prik sxemasi.
O‘zgarmas tok ko‘priklari o‘zgarmas tok manbaidan ta’minlanadi. R₁, R₂, R₃, R₄ qarshiliklar ko‘prikning elka qarshiliklari, manba va nol ko‘rsatkich zanjirlari esa, ko‘prikning diagonallari deb yuritiladi.
Ko‘prik sxemasi shunday tuzilganki, bunda bitta yoki ikkita elka qarshiliklarini o‘zgartirib, ko‘prikning diagonalidan o‘tayotgan tokni nolga tenglashtirish mumkin.
Bu holat ko‘prikning muvozanati deb yuritiladi. Ko‘prik muvozanat holatiga keltirilganda I_r = 0 bo‘ladi, yani s va d nuqtalarning potensiallari bir- biriga teng bo‘ladi (U_c = U_d).
SHunga asoslanib, quyidagi ifodalarni yozish mumkin:

YOki
I₁R₁ = I₂R₂ (8.1)

I₁R₃ = I₂R₄ (8.2)

R₁/R₂ = R₂/R₄ , (8.3) R₁R₄ = R₂R₃ , (8.4)

3. 
   va(4 ) ifodalar ko‘prikning muvozanat shartini belgilaydi.
   

Ko‘prik yordamida noma’lum qarshilikni (elektr qarshilikni) o‘lchash uchun bu qarshilik istagan elka qarshiligi o‘rniga ulanadi va bitta yoki ikkita

elka qarshiliklarini o‘zgartirib, galvanometrdan o‘tayotgan tok nolga tenglashtiriladi.

3. 
   ifodaga asoslanib, noma’lum qarshilik R_x ni quyidagicha topamiz (R_x birinchi elka qarshiligi R₁ bilan moslanadi);
   

R_õ = (R₃/ R₄)R₂ (8.5)

O‘zgarmas tok ko‘prikda o‘lchangan qarshilik R_x+2r bo‘lganda, ulash simlarining qarshiligi tufayli vujudga kelgan nisbiy xatolik quyidagicha topiladi
.

O‘zgarmas tok ko‘priklarining asosiy xarakteristikalaridan biri ularning sezgirligi hisoblanadi. Amalda ko‘priklarning sezgirligini baholash uchun nisbiy sezgirlik ifodasidan foydalaniladi:

(8.6)
Bu erda -galvanometr ko‘rsatkichining oђish burchagi (shkala bo‘laklarida ifodalanadi);
-elka qarshiligining nisbiy o‘zgarishi.