Ldoshev, Q. Muftaydinov, V. Abdurahmonov

3. Qadimgi Xitoy iqtisodiy ta’limotlari
Qadimgi Xitoydagi ilmiy iqtisodiy qarashlam ing avj olgan davri 
eramizdan awalgi V I-III asrlarga to ‘g‘ri keladi. Bu mamlakatdagi dastlabki 
quldorlik davlatlari eram izdan aw algi II ming yillikda paydo bo'lgan. 
Iqtisodiy ta ’limotlar tarixida Xitoyda Konfutsiy ta’limoti juda katta rol 
o'ynadi. Bu ta ’limotning asoschisi Konfutsiy (ilmiy asarlarda shunday 
yoziladi) yoki Kun-Szi (eramizdan awalgi 551-479-yillar)dir. Uning asosiy 
ilmiy qarashlari «Lun-yuy» («Suhbat va muhokama») to ‘plami bo‘lib, u 
shogirdlari tom onidan to ‘plangan. Uning davrida yirik zodagonlar ta ’siri 
ancha kamayib, jamiyatda parokandalik hukm surmoqda edi. Uni bu 
holatdan chiqish va kelajakni poklash uchun o 'tm ish n i yaxshiroq 
o'rganishga chaqirdi; ana shu davrda obro‘si pasaygan zodagonlaming 
m anfaatini himoya qildi. Konfutsiy m am lakatning kelajagi uchun, 
o'tm ishini ko'proq bilishni o'zining ijtimoiy oliy maqsadi deb bildi. U 
urug‘chilik, aslzodalik pozitsiyasini himoya qildi. Ijtimoiy-iqtisodiy holatni 
yaxshilash uchun u m a’naviy poklanish dasturini ilgari surdi. Chunki 
o ‘sha davrda X itoyda tem irn i qayta ishlash kuchayib, to var-pu l 
munosabatlari rivojlanishi natijasida savdo va savdogarlaming jamiyatda 
ta ’siri ortdi. H ukm ron sinf ichida sinfiy bo'linish vujudga keldiki, yirik 
avloddan-avlodga o'tuvchi aristokratiya bilan yosh yangi aristokratiya 
o'rtasida adovat kuchaydi. Aynan shu davrda bu qarama-qarshiliklarni 
bartaraf etishga intiluvchi mafkura (ideologiya) sifatida konfutsiychilik 
maydonga keldiki, bu ta’lim ot quldorlik tuzumini himoya qilib «tabiiv 
huauq» g'oyasini ilgari surdi. Bu ta ’lim otga k o ‘ra, Xudo olam ni 
yaratuvchidir. Ammo xudo ijtimoiy hayotga aralashmaydi, chunki jamiyat 
tabiiy qonunlar asosida rivojlanadi. U ni bilib olish esa Xudo bergan aqlga 
bog‘liq, u esa fiiqarolik qonunlari bilan himoyalanadi. Bu ta’limot asrlar 
davomida Xitoyda o'rganilib kelinmoqda.
30

---

Konfutsiychilikda yoshlam ing qariyalarga hurm ati, ularga qarshi 
chiqmaslik g'oyasi asos qilib olingan. Davlat bu «katta oila», podsho esa 
«xalqlar otasi»dir, boyliklar nisbatan tekis taqsimlanishi kerak, soliqlarni 
m e’yorida saqlash, yer ishlarini yaxshi bajarish, hammaning o ‘z vazifasini 
bajonidil ado etishi zarur, deyiladi. Ayni chog‘da, Konfutsiy quldorlikni 
himoya qilish bilan birga yirik quldorlarni ham himoya qiladi. Bu bilan 
ijtimoiy «tenglikka» erishishga harakat qiladi. Konfutsiy mulkning ikki 
shaklda bo‘lishini e ’tirof etadi:
1. «buyuk jam oa /ww/A;/»-kollektiv m ulkchilik, ya’ni dehqonlar 
jamoasining mulki;
2. «xususiy mulkchilik» -quldorlaming mulki.
Uning ta ’limotida ba’zi qarama-qarshiliklami ham ko‘rish mumkin. 
Masalan, ichki qarama-qarshiliklarda xususiy mulkni himoya qiladi. U 
insonlarni tabaqalanishini tabiat va xudo tom onidan hukm qlingan 
haqiqatdir deb yozadi. Eng m uhim iqtisodiy xulosasi shuki, boylikning 
manbayi mehnatdir. Shu bilan birga, quldorlaming davlat boyligini 
kuchaytirish uchun qullami ko'proq ishlatib, kamroq yegizishga chaqiradi.
Konfutsiy ta’limotining davomchilaridan biri M en-Szi (eramizdan 
a w a lg i 3 7 2 -2 8 9 -y il) edi. M e n -S z i ja m iy a tn i b o sh q aru v ch i va 
boshqariluvchilarga bo‘lib, xalq boshqaruvchilari uchun ishlamog‘i kerak, 
deydi. U jamiyatni klassik taqsimlanishi, tarafdori edi, aqliy va jismoniy 
m ehnat o ‘rtasidagi qarama-qarshilikni himoya qiladi. Qadimgi Xitoyda 
K onfutsiy ta ’lim otining ikkinchi eng yirik davom chisi Syun-Szi 
(eramizdan awalgi 313-238-yil) b o ‘lgan. U davlatning iqtisodiy jihatdan 
kuchayishi tarafdori bo'lgan. Insonlarni boylikka bo‘lgan ishtiyoqini 
oqlaydi, lekin bu harakatlar qonun doirasidan chetga chiqmasligini 
ko‘rsatadi. Odamlami birdaniga ham ma hunarlar bilan shug'ullanishga 
qilgan harakatlarini qoralaydi. Inson bir vaqtning o'zida ko‘plab kasb 
egasi bo‘la olmaydi, degan fikr ilgari suradi. Natijada, u birinchilardan 
bo'lib mehnat taqsimoti ta ’Umotini ilgari suradi (bu juda muhim g'oya 
edi). Uning ta ’limotiga ko‘ra, odam lar boylar va kambag‘al toifalarga 
bo‘linishi tabiiy holdir. U lam ing turlicha kiyim-boshda yurishlarini 
ta ’kidlaydi. Uning fikricha, davlatning iqtisodiy siyosati uchta tamoyilga 
asoslanishi kerak:
1. Harajatlarni iqtisod qilish, ya’ni tejab-tergab sarflash;
2. Xalq to ‘qligini to ‘la ta’minlash;
3. Ortiqcha mahsulotlami saqlash zarurligi.
Uning fikricha, davlatda taqsimot mavjud tabaqalanishga mos kelmog‘i
31

---

darkor. Yetarlicha ta ’m inot tamoyili jamiyatdagi o ‘rniga bog'liq holda 
belgilangan. Ekspluatatsiya qo‘llab-quwatlanadi, jamiyatda hammaning 
o‘z o ‘m i bo‘lishi kerak, deyilgan, ya’ni hukmdorga tobelik, otaga o ‘g‘ilni 
boshqarish m a’lum qonun asosida emas, balki oddiy odat bo‘yicha bo‘lishi, 
og‘ir soliq va majburiyatlar bo‘lmasligi ta ’kidlanadi.
Eramizdan awalgi V I-III asrlarda Konfutsiychilik mafkurasiga qarshi 
muholif legistlar («qonuniy») oqimi paydo bo'ladi, ular boshqarishni 
aniq qonunlar asosida olib borish tarafdori edilar. Bu oqim namoyandalari 
Szi-Chan, Li-Kuy o ‘z ta ’limotida markaziy davlat kuchli va yagona 
mamlakatga birlashishini qo ‘ llab - quwatlashga undaydilar.
Legistlar maktabining vakili Xitoy tarixida mashhur bo‘lgan Sham- 
Yan (er. av. 390-338-yil ) o'zining «Shan viloyati hukmdori» kitobini 
yozdi. U nda qishloq xo‘jaligi konsepsiyasida dehqonchilikni, donchilikni 
(g‘alla) rivojlantirishga alohida e’tibor berilgan. G ‘alla masalasini hal etishni 
bosh masala deb bilgan. Davlat oldiga amaldorlami boqish va bosqinchilik 
urushlarini yuritish uchun juda katta oziq-ovqat zaxiralarini jam g‘arish 
vazifasi yuklatildi. Shan-Yanning ko‘rsatishicha, ikkita manba yordami 
bilan davlat gullab - rivojlanadi: don va urush (atrofdagi yerlami bosib 
olish). Dehqonlar ro ‘yxatini o ‘tkazish, qonun yo‘li bilan yig‘ilgan don 
miqdoriga bog'liq yagona soliq tizimini kiritish taklif etiladi. Qonun yo‘li 
bilan turli «ishyoqmaslar»ni «yerga qaytarish», ya’ni dehqonchilik bilan 
shug‘ullanishga, ya’ni m ehnat qilishga majbur etiladi.
Chegarada va bozorda tezlik bilan to ‘lovlami oshirish kerakligi, natijada 
savdo-sotiq bilan shug‘ullanuvchilar daromadlari kamayishi hisobiga ular 
ham tez kunlar ichida dehqonga aylanadi, deb taklif qiladi.
Qadimgi Xitoy iqtisodiy ta ’limotlarida «Guan-Szi» (er. av. IV asr) 
traktati juda katta o ‘rin tutadi. U nda o ‘sha davr uchun xo‘jalikni davlat 
tom onidan boshqarishning butun bir tizimi talqin qilinadi. Bu asami 
mualliflar jam oasi tayyorlagan b o ‘lib, oldingi ta ’lim otlardan farqi 
shundaki, unda tovar-pul m unosabatlarini yaxshi o'rganish asosida 
xo‘jalikni boshqarishni unumli yo‘lga o ‘tishiga da’vat etilgan edi. Xalq 
xo‘jaligini barqaror saqlash uchun tovarlar baholarini ushlab turish 
g‘oyasi ilgari suriladi. Davlat non va pul metalini tartibga solish yo‘lini 
qo'lida saqlasa, mamlakat rivoji nisbatan tekis boradi, deyilgan. Bu asarda 
ham agrar soha, ayniqsa, dehqonchilikka alohida urg‘u berilgan. Agar 
legistlar hunurmandchilik, ayniqsa, savdoni befoyda soha deb hisoblagan 
bo‘lsalar, bu asarda esa o ‘sha sohalarga ham ijobiy baho berilgan.
Asarda iqtisodiyotni bozor stixiyasidan himoyalash masalasi ham o ‘rtaga
32

---

tashlanib, buning uchun baho m exanizm idan foydalanish kerakligi 
aytilib, bunday yoziladi: «Bozor-shunday narsaki, unga qarab jamiyatda 
tartib yoki tartibsizlik hukm surishini bilib olish mumkin».
«Yerni boshqarish» uchun davlat yeming tabiiy xususiyatlarini yaxshi 
bilishi kerak. Yer m aydonlari nisbatan tekis taqsim lanishi zarur. 
Dehqonlam i ish qizigan davrda boshqa yumushlarga jalb etmaslik, soliq 
tizimi sharoitiga qarab (yer unumiga bog'liq ravishda) bo'lishi taklif etilgan. 
Bu yerda gap Yer kadastrini tuzish to ‘g‘risida boradi, ya’ni bu ishda 
hisob-kitob bo'lishi qayd etiladi. Asarda yer va suvlarni davlat ixtiyoriga 
o'tkazish va ulami daromad topish yo‘lida foydalanish baholarni tartibga 
solish yo‘li va boshqa ko'pgina iqtisodiy g‘oyalar ilgari suriladi. Bu g‘oyalar 
amalda ham qo'llaniladi va yaxshi samara beradi.
Qadimgi Xitoy ijtimoiy hayotida Daotsizm (aynan-yo‘l) g'oyalari 
alohida o ‘rinni egallaydi, uning asoschisi Lyu-Szidir. U taqiqlovchi 
qonunlarga amal qilmaslikni taklif etdi; qonunlar ko‘pligi tufayli «xalq 
kambag'allashmoqda» degan edi. Daotsizm g‘oyalari konfUtsiylikka qarama- 
qarshi bo‘lib, insoniyat awalgi majburiyatlardan voz kechishi, oddiy 
tabiiy hayotga qaytishi kerak, degan fikmi ilgari suradi. Bu g‘oyaga ko‘ra, 
inson ibtidoiy davrga qaytishi, yangj mehnat qurollaridan foydalanmasligi 
kerak. Ko'rinib turibdiki, unda konservatizm unsuri bor, ammo bu g‘oyada 
m a’lum ijobiylik ham bor edi. Zero o ‘sha davrlarda sivilizatsiya yutuqlari 
ekspluatatsiya manfaatlariga ham xizmat qilayotgan edi.