Leksikologiya. So`z ha`m oni`n` ma`nileri

.

• BERDAQ ATINDAǴÍ QARAQALPAQ MÁMLEKETLIK UNIVERSITETI O’zbek filologiyasi
• 108-guruh Qo’chqorov Jamshidbeknin ozbetinsha jumis

So`z ha`m oni`n` ma`nileri.

• Jobasi`:
• So`zdin` tuwra ha`m awi`spali` ma`nileri.
• Leksikalıq polisemiya

Tayanısh tu`sinikler:

• tuwra ma`niler, awıspalı ma`niler, ko`p ma`nilik, polisemiya, nominaciya, metanimiya, metafora, sinekdoxa,
• so`z ma`nisinin` ken`eyiwi,
• so`z ma`nisinin` tarayıwı.

Usınıs etilgen a`debiyatlar:

• 1. Berdimuratov E. Ha`zirgi qaraqalpaq tili. –No`kis, 1994, 9-19-betler.
• 2. Ne`matov H., Rasulov R. O`zbek tili sistem leksikologiyasi asoslari. –Toshkent, 1995, 36-54-betler.
• 3. Qurbaniyazov G. Leksema sememaların anıqlawda leksikalıq konteksttin` roli. //Qaraqalpaqstan mug`allimi, 1995, №4, 82-86-betler.
• 4. Hojaev A. Til qurilishining asosiy birliklari yuzasidan mulohazalar //Wzbek tili va adabi§ti, №2, 2005, 45-49-betler.

Leksikologiya

• Leksikologiya

• Semasiologiya

• Etimologiya

• Frazeologiya

• Leksikografiya

Leksikologiya tarawlari

• Semasiologiya- so`z ma`nilrin u`yrenetugi`n leksikologiyani`n` tarawi`
• Etimologiya- so`zdin` da`slepki ma`nisin, oni`n` kelip shi`gi`wi`n u`yrenetugi`n leksikologiyani`n` tarawi`
• Frazeologiya- turaqli` so`z dizbeklerin u`yrenetugi`n leksikologiyani`n` tarawi`
• Leksikografiya- so`zliklerdin` tu`rlerin, olardi`n` du`ziliw principlerin u`yrenetugi`n leksikologiyani`n` tarawi`

So`zdin` ma`nileri

• Tuwra
• Da`riyanin` suwi` ji`l sayi`n tarti`li`p barati`r
• Ko`p adamlar awi`ldan ko`ship ketti.

• Awi`spali`
• Adamlar da`riya boli`p sol jaqqa qaray i`g`i`si`p barati`r.
• Ko`p qonaq atqarar.

So`z ma`nisinin` aw`i`si`w usi`llari`

• Metafora- so`z ma`nilerinin` uqsati`w tiykari`nda awi`si`wi. Mi`sali`: Qulaq-adamni`n` qulag`i`, qazanni`n` qulag`i`, kranni`n` qulagi`, salmani`n` qulag`i`.
• Metonimiya- bir na`rsenin` ati` menen ekinshi na`rseni qayta ataw. Mi`sali`:Stoldag`i` tabaqlardi` ji`ynan`. Dasturxang`a tabaqlar tarti`ldl`.
• Sinekdoxa- pu`tindi bo`lshek arqali` yaki bo`lshekti pu`tini arqali` an`lati`w. Mi`sali`: Bir ti`rnaqqa zar edi. Usi` jurt ne dep oti`r o`zi.

• So`zlerdin` semantikali`q ma`nileri:

• Sinonim

• Antonim

• Ko`p ma`nilik

• Omonim

Polisemiya

• – bul bir so`z shaqabının` ishinde bolatug`ın qubılıs.
• Ko`p ma`nililik, bir so`zdin` birneshe ma`nige iye bolıwı.
• Poli < grekshe – ko`p; - sema – belgi.

So`zdin` tuwra ha`m awıspalı ma`nileri

• Tiykarg`i ma`nisi (bir ma`nililigi):
• Ayaq - janli zatlardin` denesinin` bir bo`legi
• Ko`p ma`nililigi: aydin`
• ko`shenin` ayag’I jildin`
• sabaqtin` istin

So’z ma’nilerindegi paradigmatikaliq qatnaslar

• Omonim- si`rtqi` formasi` birdey, biraq ma`nileri ha`r qi`yli` so`zler. Mi`sali`: Oy-I. pikir. II. Ha`reket. III. Shuqi`r.
• Sinonim- si`rtqi` formasi` ha`r qi`yli`, biraq ma`nileri bir-birine jaqi`n so`zler. Mi`sali`: suli`w, ko`rkem, shrayli`, ajarli`, kelbetli.
• Antonim- ma`nileri bir-birine qarama-qarsi` so`zler. Mi`sali`: aq-qara, suli`w-si`qi`lsi`z, azan-kesh.

Sinonim ma’nileri

• ba`lent

• biyik

• Sinonim

• ali`s

• uzaq

Antonim ma’nileri

• Biyik

• Jaqi`n

• Pa`s

• Ali`s

• Antonim

Sinonimler

• Leksikaliq sinonimler - so`zlerdin` formasi jag`inan ha`r qiyli, ma`nisi jag`inan bir-birine ma`niles bolip keliwi. Misali: Mazali – shiyrin, tatli.
• Grammatikaliq sinonimler – Qosimtalar qosiliw arqali jasaladi.
•  - shi – (shopan-pada-shi).
• biy /-siz/-siz; -na – emes (biypayda – paydasiz, naqolay-qolaysiz, na`ma`lim – ma`lim emes).
• Kontekstlik sinonimler – jeke turg`anda sinonimlik ma`ni an`latpay, tek kontekste sinonim bolip keletug`in so`zler. Misali: Bul bir basi joq, ayag`i joq a`n`gime eken.