Lektsiya 13. Tema: Social tarawlarınıń rawajlanıwı. Xalıqqa xizmet kórsetiw. Jobası: Xalıqqa xızmet kórsetiw tarawları

Xızmet kórsetiw tarmaqları aymaqlıq shólkemlestiriw máseleleri.
Xızmet kórsetiw sistemasın aymaqlıq shólkemlestiriw, bul áwele olardıń orayların xızmet kórsetiw dárejeleri hám toparına, xalıq jasaw mánzilerinıń úlken-kishiligi hám tıg’ızlıg’ı, xızmet kórsetiw zonasınıń demografiyalıq potencialına, xalıqtıń jaylasıw dizimininıń rawajlang’anlıq dárejesıne baylanıslı.
Xalıqqa xızmet kórsetiw tarawların aymaqlıq shólkemlestiriw máseleleri olardı geografiyalıq jaqtan izertlewdiń tiykarın quraydı. Belgili bir waqıt hám aymaqta xızmetlerdiń dúzilisi hám aymaqlıq dizimlerinıń toplanıwı xızmet kórsetiw tarawların aymaqlıq shólkemlestiriw sıpatında túsıniw múmkin.
Xızmet kórsetiw tarmaqların aymaqlıq shólkemlestiriw processleri bir waqıttıń ózinde olardıń jaylasıwı (zamanagóy jag’dayı) hámde rawajlanıwı, ózgeriw processlerin óz ishine aladı. Xızmet kórsetiw tarawlarınıń rawajlanıwında eń aldı menen xalıqtıń xızmetke bolg’an zárúrliklerin hám olardı qandırıwda belgili bir aymaq yamasa mámlekettiń imkaniyatları úlken áhmiyetke iye.
Xalıqqa xızmet kórsetiw geografiyasınıń tiykarg’ı wazıypası – xızmet kórsetiw tarawlarınıń aymaqlıq shólkemlestiriwdiń mánisın ashıp beriw hám nızamlıqların anıqlawdan ibarat. Xızmet kórsetiw tarawlarnıń aymaqlıq payda bolıw túsıniginıń áhmiyetin birinshi bolıp V.V.Pokshishevskiy, S.A.Kovalev, Yu.G.Saushkinler tárepinen ashıp berilgen. Solardan Yu.G.Saushkin (1973, 6.225-226) xızmet kórsetiw tarawlarınıń aymaqlıq shólkemlestiriliwi, áwele olardıń «tochkaları» óz-ara hám xalıq mánzillerine salıstırg’anda, adamlardıń kúndelik aktiv háreket bag’ıtına say ráwishte jaylasıwı hám basqalarda belgili bolıwı, bul «tochka»lardıń jıyındısı xalıqtıń talapların tolıq qandırıw mánisınde túsıniledi.
Xalıqqa xızmet kórsetiw orınları túri hám dizimlerinıń aymaqlıq payda bolıwına tásir kórsetiwshi faktorlarg’a tómendegiler kiredi:
1. Ekonomikalıq faktor (region, mámleket, yáki xalıq mánzillerinıń ekonomikalıq-geografiyalıq ornı, xojalıq qániygelesiwi regionnıń ekonomikalıq rawajlanıw dárejesi. İri sanaat kárxanalarınıń bar ekenligi, xalıqtıń bántlik quramı, xımet kórsetiw tarawlarınıń rawajlang’anlıq dárejesi hám materiallıq-texnik tiykarı.
2. Sociallıq faktorlar xalıqtıń social hám kásiplik quramı, mag’lıwmat kórsetkishi, urbanizaciya dárejesi, qala hám awıl turmıs tárizi, aymaqtıń miynet shárayatı hám sıpatı, salamatlıq jag’dayı, sanitariya mádeniyatı dárejesi.
3. Demografiyalıq yáki «tutınıwshı» faktorı (xalıq sanı hám onıń dinamikalıq ózgerisleri, xalıqtıń qayta payda bolıw dárejesi, xalıqtıń jınısı hám jası, quramı, xojalıq sanı, quramı, úlken-kishiligi hám olardag’ı balalar sanı, xalıq migraciyası).
4. Miynet resursları faktorı (xızmet kórsetiw tarawlarında bántler sanı, olardıń jas hám jınıs quramı, mag’lıwmat dárejesi, óz aldına xızmet kórsetiw túrlerine kadrlar tayarlaw imkaniyatları).
5. Xalıqtıń jaylasıwı (xalıqtıń tıg’ızlıg’ı, qala hám awıl xalqı, xalıqtıń turar jayları, olardıń túrleri hám úlken-kishiligi, xalıq turar jaylarınıń tıg’ızlıg’ı, olar arasındag’ı óz-ara aralıq, xızmet kórsetiw orayları sıpatında qalalardıń uzaq-jaqınlıg’ı).
6. Transport faktorı (aymaqlıq transport baylanısları menen támiynlengenlik dárejesi, xızmet kórsetiw orayları hám qalalardıń transport qolaylıg’ı, awıl-elatlarınıń transport penen támiyinlengen jag’dayı).
7. Tábiyiy-geografiyalıq faktorlar xızmet kórsetiwdiń rawajlanıwına tuwrıdan-tuwrı hám tikkeley tásir kórsetedi. Mısalı, belgili bir orınnıń rekreaciya resursları usı orında sanatoriya-kurort xızmetinıń shólkemlesiwine hám turizm oraylarınıń qáliplesiwine tuwrıdan-tuwrı tásir kórsece, klimat faktorında keselleniw-medicinalıq xızmet kórsetiw yamasa klimat úy-jay kiyim bas kórinisınde tikkeley tásir kórsetedi.
Xalıqqa xızmet kórsetiw tarawları hám olardıń oraylarınıń aymaqlıq payda bolıw faktorları arasında, ásirese xalıq hám onıń jaylasıw qásiyetleri tiykarg’ı áhmiyetke iye. Sebebi, bir tárepten xalıq ham xızmet kórsetiwshi, ham paydalanıwshı bolsa, ekinshi tárepten xızmet kórsetiw orınları tuwrıdan-tuwrı xalıq turar jaylarında jaylastırıladı.
Xalıqqa xızmet kórsetiw tarawlarınıń aymaqlıq shólkemlestiriw máselesınde ótken ásirdiń 30-40-jıllarında nemes alımları V.Kristaller (1893-1969) hám Avgust Lyoshlar (1906-1945) tárepinen belgili «Oraylıq orınlar» teoriyası jaratıldı. Usıg’an qaray xızmet kórsetiwdiń aymaqlıq shólkemlesiwi talap hám usınıs tiykarında anıqlanadı hám xızmet kórsetiw izbe-iz (ierarxik) túrinde shólkemlestiriledi. Bunda xızmet kórsetiw oraylarınń roli júdá úlken. Olar tarmaq (medicinalıq, sawda h.t.b.) hámde kompleks xızmet kórsetiwge bólinedi.
Xalıqqa xızmet kórsetiwdi aymaqlıq shólkemlestiriliwi qala hám awıllıq orınlarında túrlishe. Qalalarda xızmet kórsetiw orınları hám kárxanalarınıń jaylasıwı, áwele qalanıń úlken-kishiligine, formasına, imaratlardıń tıg’ızlıg’ı hám sonday-aq iri kárxanalardıń jaylasıwına baylanıslı. Awıllıq orınlarında xızmet kórsetiwdiń aymaqlıq shólkemleri áwele xalıqtıń jaylasıwına, transport tizimlerinıń rawajlanıw dárejesıne hám iri xızmet kórsetiw orayları sıpatında qalalardıń jaqın jaylasıwı hám basqalarg’a tiyisli.