Lektsiya 13. Tema: Social tarawlarınıń rawajlanıwı. Xalıqqa xizmet kórsetiw. Jobası: Xalıqqa xızmet kórsetiw tarawları

Ózbekstannıń xizmet kórsetiw tarawları. Ekonomikalıq hám social rawajlanıw óz-ara baylanisli, birikken bolip, olardiń mazmun mánisi ayriqsha, ayirim jag’dayda salistirip bolmaydi.Hár qanday ekonomikalıq rawajlanıw joqari maqsette sociallıq máplerdi gózleydi. Biziń mámleketimizde alıp barilip atirg’an siyasatta, respublika prezidenti tárepinen islep shig’ılg’an bazar qatnasiqlarına ótiwdiń tiykarg’ı prinsiplerinen biri de usi máselege qaratilg’an (social tarawlar mámleket byudjetinıń 60 % ke jaqini ajiratiladı. Qalaberse, 1996-jıldan baslap hár bir jılg’a ózgeshe at beriw usig’an tiyisli mámleket dástúrlerin islep shig’ıw hám olardi ámelge asiriw kóp jag’daylarda tikkeley social tarawlarg’a bag’ıshlang’an. Máselen, ana hám balalar den sawlıg’ı salamatlıq hám nuraniylerdi qádirlew, bárkamal áwlad, bekkem shańaraq, salamat bala jılları hám tag’ı basqalar pikirimiz dalili bolip tabiladı.
Social tarawlardiń ekonomika menen tikkeley hám tikkeley emes baylanislıg’ı olardi óz-ara muwapiqlastirilg’an tárizde, social máselelerge ústemlik bergen jag’dayda rawajlanıwdi názerde tutadı. Sonıń ushin bolsa kerek, “ekonomikalıq –sociallıq” emes, ádette, “social-ekonomikalıq rawajlanıw” dep aytiladı, yag’niy bul jerde ekonomikalıq rawajlanıwdiń strategiyalıq maqseti social máselelerge bag’darlang’anlıg’ı aytiladı. Usi orında, social tarmaqlar (sawda, tálim den sawlıqti saqlaw, hár qiyli xizmetler h.t.b.) menen social infrasistema ortasında parqlar bar ekenligin umitpaw kerek. Infrasistema, yag’niy ishki Sistema social tarawlar rawajlanıwı hám aymaqlıq shólkemlestiriwdiń tiykari, ózegi esaplanadı, biraq social tarawlar menen birdey degeni emes. Sebebi, infrasistema tikkeley materiallıq hám manawiy baylıq jaratpaydi, balkim olar ushin sháráyat jaratadı.
Sociallıq tarawlar arasında sawda, pulli xizmetler áhmiyetli orın tutadı.Óz náwbetinde bul bag’darlarda kishi biznes hám qániygeleken.
Isbilermenlerdiń áhmiyeti úlken hám bul kórsetkishler ósip barmaqta. Máselen, 2013-jıl juwmaqları boyinsha pulli xizmetlerde kishi biznestiń úlesi 46,7%, usaqlap sawda 46,3% bolg’an.
Usaqlap sawda tovar aylanisi 2013-jılg’a salistirg’anda 114,8%ke ósken bolip,onıń quraminda aziq-awqat ónimleri 48,8%, aziq-awqatlıq emes ónimleri 51,2% payda etedi. Jámi usaqlap sawda aylanisınıń yariminan kóbisi bazarlar arqali ámelge asirilg’an,onıń 22,3% buyimlar sawdasi, 34,2% aziq-awqat, yag’niy dúkanlar hám diyqan bazarlarında satilatug’ın bazarlarda payda etedi.Satilatug’ın tovarlar quraminda aziq–awqat ónimlerinen unnan hám nan ónimleri,gósh hám gósh ónimleri jetekshilik qilsa, aziqlıq emes awqat ónimleri ishinde jeńil mashinalardi satiw aldinda turadı.2005-jılda xalıqqa 38,7 miń dana túrdegi jeńil mashinalar satilg’an bolsa, 2008-jılda bul kórsetkish64,3miń danag’a jetken, 2010-jılda bolsa satilg’an avtomobiller sani jánede asqan. G’árezsizliktiń dáslepki jıllarında usaqlap sawda hám pulli xizmetlerdiń dinamikalıq ózgerisi,tiykarinan, 2006-jıllarg’a shekem alding’ı jıllarg’a salistirmali tómen bolip barg’an(bunnan 1993-jıl mustasno, sol-jılda usaqlap sawda aylanisi 127,5%ke artqan.)Demek, usi tarawlardiń kórsetkishleri mámleketimiz ekonomikasınıń turaqli rawajlanıwına más kelip, 1996-jıldan baslap unamli nátiyjelerdi namayon etip barg’an.Sonnan,Ózbekstanda 2013-jılda pulli xizmetler kólemi 13,7ke kóbeygen hám bunda G’MDA da alding’ı orınlarda turadı. Respublikanıń bul tarawdag’ı kórsetkishi 1990-jılg’a salistirmali 1,9 márte asqan.
Hár qiyli xizmetler jalpi ishki ónimnıń bir qansha úlken bólimin táminleydi (2013-jılda 53,0%). Pulli xizmetlerdiń derlik 2/3 bólimin rasmiy sektor orınlaydi, qalg’an bólimi jeke shólkemdegi isbilermenlerde tuwri keledi. Xizmetler quraminda, eń aldi menen, transport xizmetleri ajiralıp turadı. Olardiń jámi xizmetlerdegi úlesi -31,6%.Keyingi orınlarda sawda hám awqatlanıw 18,2%) kommunal xizmetler (12,0%) turadı. Sonday aq, finans xizmetlerinıń orni hám biraz úlkenirek. Turmislıq xizmetlerdiń tiykarg’ı bólimin tiykarg’ı shólkemler orınlaydi.
Tashkent respublikamizdiń úlken sawda orayi esaplanadı. Bul jerde tek g’ana qala hám onıń atirapinıń xalqı,balki basqa walayatlardan kelgenler hám ózlerinıń sawda-satiq jumisların alıp baradı.
Tashkent qalasın esapqa almag’anda, regionlar arasındag’ı ayirmashılıq yamasa geografiyalıq koefficenti 5,79g’a teń bolip, ol Sirdárya wálayatinıń 1,9%in Tashkent wálayatinıń 11,0%ne shekem parqlanadı. Bul kórsetkishler pulli jánede joqariraq, yag’niy 7,58ge teń(Tashkent qalasisiz)
Biraq, keltirilgen nátiyjeler qaralıp atirg’an tarawlar geografiyasınıń haqiyqiy jag’dayin, onıńmazmunin hám ózgesheligin tolıq táriyplep bermeydi. Bul tarawda xalıq jan basına tuwri keletug’ın kórsetkishler há m indeksler úlken áhmiyetke iye.Keste mag’liwmatlarına qarag’anda, 2013-jıl respublikamiz xalqı jan basına tuwri keletug’ınusaqlap sawda aylanisınan Tashkent qalasında bul kórsetkish 3 márte úlken: Nawayi, Buxara hám Tashkent walayatlarıda ol 1,00den joqari, qalg’anlarında bolsa tómen. Ásirese, Qaraqalpaqstan Respublikasi,Jizzax, Samarqand hám Qashqadárya walayatlarında sawda-satiq bir
Pulli xizmetlerde de sog’an uqsas ózgeshelikler kózge taslanadı: ortasha kórsetkishke salistirmali olTashkent qalasında 3,76 Ándijan wálayatinda respublika darejesınde. Basqa regionlarda, ásirese Qaraqalpaqstan Respublikasi, Sirdárya, Qashqadárya hám Jizzaq walayatlarındapulli xizmetlerdiń rawajlang’anlıq dárejesi birqansha pás bolip esaplanadı.
Talim. Hár qanday mámleket sociallıq–ekonomikalıq rawajlanıw dárejesınıń eń áhmiyetli kórsetkishlerinen biri tálim sistemasi. Bul taraw tiykarinan házirgi shárayatta, intelektual faktorlar kúshli bolg’an dáwirde úlken áhmiyetke iye. Sol sebepli, respublika basqarmasi keleshekte barkamal áwladti, bizden kóre dana bilimli, ziyrek jaslardi tarbiyalaw lazimlıg’ın óz aldina aytip ótedi.
Ózbekstan tálim sistemasınıń rawajlanıwı mámleketimizde 1997-jılda qabil qiling’an hám basqishpa-basqish ámelge asirilip atirg’an “Tálim haqqinda” g’ı Nizam hám Kadrlar tayarlaw milliy dásturi sheńberinde alıp barilmaqta.Bul quramali sociallıq taraw mektepke shekem tálim, uliwma tálim mektepleri, orta arnawli hám joqari tálim orınların óz ishine aladı.
Respublikamizda jámi 5221 mektepke shekem bolg’an shólkemler bar. Uliwma tálim mektepleri bolsa 9780 di quraydi. Hár bir mektepte 468 oqiwshi bar. Bul kórsetkish aymaqlardiń demografiyalıq jag’dayi, xalıq sani, onıń ósiwi hám jaylasiwi, jas qurami siyaqli faktorlar tásiride bir qiyli emes. Atap aytqanda úlken mektepler Tashkent qalasında jaylasqan bolip, olardiń hár birinde ortasha 900-920 oqiwshilar tálim aladı.
Wálayatlar kóleminde joqariraq kórsetkishler demografiyalıq siyimi joqari, xalıq punktleri bir qansha úlken bolg’an Ferg’ana alabida kózge taslanadı (560-570 adam). Házirgi waqıtta taw yáki shól shárayatlarına maslasqan regionlarda, máselen, Qaraqalpaqstan Respublikasi, Nawayi, Jizzaq hám Sirdárya wálayatlarındag’ı uliwma tálim mekteplerinde oqiwshilar sani 400 adamg’a jetpeydi, eń pás kórsetkish Qaraqalpaqstanda --349 oqiwshi.
Mekteplerde oqiw processınıń alıp bariliwi, onıńaymaqlıq payda etiliwi orınlar xalqınıń milliy quramin esapqa alg’an halda shólkemlestirilgen. Sonıń menen birge, mekteplerde oqiw processi kóbirek bir smenali sistemag’a ótpekte, keshki mektepler bolsa áste-aqirin jabilmaqta (hazirde bunday mektepler derlik qalmag’an).
Mámleketimizde 150den artiq akademiyalıq liceyler bar. Olardiń bir bólimi joqari oqiw orınları-Universitet hám Institutlar qasındapayda etilgen bolip, bul jerde tálim sistemasınıń eki basqishi, yag’niy orta arnawli hám joqari óz ara uyg’ınlasqan kórinisde alıp bariladı. Kasip-óner kolledjleri olardiń aymaqlıq payda etiliwi kóbirek orınlardiń sociallıq- ekonomikalıq rawajlanıw ózgeshelikleri, xojalıqtiń qanigelesiwine baylanisli. Ádette, pedagogika hám medicina kolledjleri orta hám úlken qalalarda bar. Qánigelesken sawda, ekonomika, statistika, neft-gaz, turizm, mashinasazlıq siyaqli kolledjler óz -aldina orınlarda payda etilgen.
Ózbekstan da jámi 1400 átirapinda kasip-óner kolledjleri xizmet kórsetedi. Kolledjlar sani boyinsha Samarqand walayati birinshi orında -158, ekinshi orında Ferg’ana -144, Qashqadárya (130), Ándijan hám Tashkent walayatlarında (117 hám 120) bul tárepten birqansha ajiralıp turadı. Házirgi waqıtta eń kem kasip óner kolledjları Sirdáryada -48, Nawayi walayatinda -47. bul aymaqlar xalqı sanina qaray da sonday jag’dayda.
Respublikamizda jámi 65 ke jaqin joqari oqiw orınları bar bolip (6 shet mámleketler joqari oqiw orınlarınıń filialları), olarda 253 miń student bilim aladı. Tashkent qalasında jámi joqari oqiw orınlarınıń derlik yarimi jaylasqan. Walayatlar dárejesınde Samarqand (6)hám Ándijan (4) aldinda. Surxandárya, Xorezm, hám Sirdáryada tek g’ana bir joqari oqiw orni bar. Birg’ana Tashkent qalasında shama menen 103,2 miń joqari oqiw orınları talabaları bar. Samarqandta 22,2 miń, Ferg’ana walayatinda (Ferg’ana hám Qoqand qalarında) 20,0 miń student h t b. Eń pás kórsetkish Gúlistan hám Termiz universitetlerine tiyisli - olarda 3,8 hám 6,4 miń talaba oqiydi.
Jámi joqari oqiw orınlarınıń 20 dan artiqrag’ı universitetler. Eń úlken universitetler Tashkent mámleket texnika universiteti, Ózbekista Milliy universiteti, Tashkent ekonomika universiteti, Jáhán tiller, jáhán ekonomikasi hám diplomatiya universitetleri, Samarqand mámleketlik unuversiteti h t b. Házirgi waqıtta derlik barlıq walayatlarda universitetler payda etilgen. Tek g’ana Jizzaq h’m Nawayi walayatları bular qatarina kirmeydi. Pedagogika institutları Nókis, Qoqand, Jizzaq hám Nawayi qalalarında jaylasqan. Sondayaq, Medicina Akademiyasi, temir jollar hám avtomabil jollar, finans institutları da paytaxtta xizmet kórsetpekte.