Lektsiya 13. Tema: Social tarawlarınıń rawajlanıwı. Xalıqqa xizmet kórsetiw. Jobası: Xalıqqa xızmet kórsetiw tarawları

Lektsiya 13. Tema: Social tarawlarınıń rawajlanıwı. Xalıqqa xizmet kórsetiw.
Jobası:
1. Xalıqqa xızmet kórsetiw tarawları.
2. Xizmet kórsetiw tarawinıń qurami.
3. Xızmet kórsetiw tarmaqları aymaqlıq shólkemlestiriw máseleleri.
4. Ózbekstannıń xalıqqa xizmet kórsetiw tarawları.
5. Rekreaciya hám turizm


Tayanısh túsınikler: xızmet, bazar qatnasıqları, xalıqqa xızmet kórsetiw tarawları geografiyası, máteriallıq tarawlar, máteriallıq emes tarawlar, aymaqlıq shólkemlestiriw, rekreaciya ,turizm
Mámleketimizdiń bazar qatnasıqlarına ótiwdegi birden-bir tiykarg’ı principlerinıń biri, bul ekonomikanı sociallıq strategiyalıq bag’dara rawajlandırıw, kúshli hám hárekecheń sociallıq siyasattı ótkeriw.
Respublikamızdıń g’árezsizlikke erisiwi salamat áwlad tárbiyası, millet salamatlıg’ı máselesi elimizdiń rawajlanıwınıń tiykarg’ı strategiyalıq bag’darlarınıń birine aylang’an. Sebebi insan salamatlıg’ı hám sonıń menen baylanıslı bolg’an mashqalalar adamzat jámiyetinıń hár qanday dáwirde hám úlken áhmiyetke iye bolg’an.
Ótiw dáwirinıń tiykarg’ı principlerin iske asırıwda Respublikamızdıń milliy ekonomikasınıń sociallıq bag’darda rawajlandırıwda hám bekkemlewde den-sawlıqtı saqlaw sistemasınıń reformasına úlken dıqqat bólinbekte. Bul sfera xalıq-aralıq standartlarg’a muwapıq mámlekettiń sociallıq-ekonomikalıq progresstiń, jámiyettiń rawajlanıwınıń tiykarg’ı shárayatı hám indikatorı bolıp esaplanadı.
Usınnan kelip shıqqan halda Ózbekstan Respublikasınıń Prezidenti tárepinen xalıqtıń den-sawlıg’ın jaqsılaw ushın úlken dıqqat bólinbekte. Bul mámleketimizdiń sociallıq jaqtan jaqsılanıwın anıqlaydı. Sog’an baylanıslı xalıq-aralıq «Ekosan» hám «Abu Ali İbn Sıno» fondı hámde «Sog’lom avlod uchun» ordeni pastıyıqlang’an, al 2005-jıl «Salamatlıq jıl», usı 2006-jılı «Shıpakerler hám qáwenderler» jılı dep járiyalandı. Bunıń hámmesi mámleketimizdiń sociallıq siyasatqa bag’darlang’an maqsetin sáwlelendiredi.
Xalıqtıń jasaw turmısın hám dárejesın jaqsılaw, social-ekonomikalıq rawajlanıwdıń baslı mashqalalarınıń biri. Medicinalıq járdem kórsetiw hám den-sawlıqtı saqlaw tarawınıń jaylasıwın, rawajlanıw jag’dayın izertlew aktuallı bolıp esaplanadı, sebebi jańa dáwir milletimizdiń keleshek áwladı salamat bolıp ónip ósiwi jańa talap dáwirinıń baslı strategiyalıq maqseti.
Sonıń menen birge xalıqqa medicinalıq xızmet kórsetiw tarawınıń rawajlanıw jag’dayı hám territoriallıq shólkemlestiriw máselelerin sheshiwde ayırım qıyınshılıqlarg’a iye. Bul qıyınshılıqlar respublikamızdıń ekologiyalıq keskin qıyın jag’dayda jaylasıwı, bazar strukturasınıń shárayatı waqtında sferanıń ózine tán specifikalıq ózgesheliklerine baylanıslı, privitizaciya hám kommersalizaciyalau, hár qıylı obektlerdiń menshiklikke beriliwi.
Awıllıq jerlerde medicinalıq mekemelerinıń rawajlanıw jag’dayı hám jaylasıw máselelerin sheshiw úlken talaplardı talap etedi.
Jumısqa qoyılg’an talap hám sheshiletug’ın máseleler – bul kompleksli analiz, medicinalıq járdem kórsetiw hám den-sawlıqtı saqlaw tarawınıń rawajlanıw hám jaylasıwına baha beriw, bul sferanıń territoriallıq shólkemlestiriwde ilmiy tiykarlang’an másláhátlardı beriw. Sol tarawdıń mekemelerinıń túri, territoriallıq dizimlerinıń qáliplesiwi, házirgi jag’dayına hám rawajlanıwına tásir kórsetiwshi tábiyiy-geografiyalıq, social-ekonomikalıq, demografiyalıq hámde ekologiyalıq faktorlardıń roli úlken.
Xalıqqa xızmet kórsetiw tarawları geografiyası boyınsha atqarılatug’ın izertlewlerdi eki bag’darg’a ajıratıw múmkin. Birinshisınde tarmaq, yag’nıy xızmet kórsetiw taralawları óz aldına alıng’an halda úyrenilse, máselen, xalıqqa medicinalıq xızmet kórsetiw geografiyası, ekinshi bag’dar – regionallıq kompleksli, yag’nıy bunda xızmet kórsetiw tarawları bir pútin halda hám málim bir territoriyalar úyreniledi.
Xalıqqa xızmet kórsetiw tarawları geografiyası táriypinen málim bolıwınsha bul tarawda atqarılatug’ın izertlewlerde:
-xalıqtıń xızmetlerge bolg’an talaplarına;
-xızmet kórsetiwdiń dárejesıne;
-xızmet kórsetiwdi territorial shólkemlesiw máselelerine ayrıqsha itibar qaratıladı.
Sonı ayrıqsha aytıw lazım, xalıqqa xızmet kórsetiw tarawları geografiyası sociallıq-ekonomikalıq geografiyanıń xalıq hám xalıq mánzilleri geografiyası menen tıg’ız baylanıslı. Sonday-aq, xalıqtıń xızmetlerine bolg’an talapları hám olardıń qandırılıw dárejesi (yag’nıy xızmet kórsetiwdiń faktik dárejesi) tikkeley xalıqlar geografiyası, anıg’ırag’ı xalıqtıń turmıs jag’dayı geografiyası menen baylanıslı bolsa, xızmet kórsetiw tarawlarınıń territoriyalıq shólkemlesiwi bolsa, xalıqlar geografiyasınıń xalıq jaylasıwı, yáki xalıq mánzilleri geografiyası menen tikkeley baylanıslılıqqa iye.
Jámiyet rawajlanıwınıń házirgi basqıshında xalıqqa bir qatar xızmet túrlerin jámlep alg’an xızmetler jıynag’ı zárúr boladı. Xızmetler hár túrli hám túrlishe formalarg’a iye. Bul bolsa olardı túrlerge ajıratıw, gruppalas hám quramlıq dúzilisın anıqlawdı talap qıladı. Biraq burıng’ı Awqam dáwirinen tap házirge deyin xalıqqa xızmet kórsetiwdiń quramı tuwrasında alımlar ortasındag’ı jalg’ız toqtamg’a kelinbegen. Arnawlı ádebiyatlarda xızmet kórsetiw tarawları hám túrleri haqqında óz-ara parıqlanıwshı ayırım quramlar berilgen g’ana. Sol sebepten bolsa kerek, mámleket statistika shólkemleri tárepinen xalıqqa xızmet kórsetiw tarawları boyınsha dag’aza qılınatug’ın mag’lıwmatlardı xojalıqtıń basqa islep shıg’arıw (máselen, sanaat, awıl-xojalıg’ı) tarmáqlarındag’ı sıyaqlı tolıq dep bolmaydı.
Áwele, xızmet – bul anıq bir xızmet alıwshınıń (xalıq, adam) xızmetke bolg’an zárúrliklerdi anıq qandırıwg’a qaratılg’an miynet nátiyjesi. Olar ózine tán qásiyetlerden kelip shıqqan halda «islep shıg’armaytug’ın», yag’nıy «taza kórinis»tegi (máselen, yurist, vrach qabılı, kitapxanashı, satıwshı, oficiant xızmeti) hám «islep shıg’arıw formasındag’ı xızmet» buyırtpa tiykarında kiyim, ayaq-kiyim tigiw, mebel tayarlaw hám tag’ı basqalarg’a ajıratıladı. Bir qatar avtorlar hám olardan B.A.Manak xalıqqa xızmet kórsetiw tarawların ózine tán qásiyetlerinen kelip shıg’ıp, eki iri gruppag’a ajıratadı:
Xalıqtıń materiallıq tarawları:
-Sawda;
-Ulıwma awqatlanıw;
-Turmıs xızmeti;
-Úy-jay kommunal xojalıq;
-Jolawshı transportı;
-Baylanıs;
Sociallıq taminlew, kredit hám qamsızlandırıw.
II. Adamnıń ruwxıy mútájliklerinıń rawajlanıwına xızmet kórsetiwshi tarawlar:
-Bilimlendırıw.
-Den-sawlıqtı saqlaw.
-Mádeniyat, sanaat
-Dene-tárbiya hám sport
-Kurort-rekreaciya xızmeti.
İlimiy ádebiyatlarda xızmet kórsetiw boyınsha taraw bólimlerinıń hám kárxanalarınıń jıyındısı sociallıq infrastruktura dep júritiledi. Olardı mániles sıpatında túsıniw úlken qáte esaplanbaydı. Tovar islep shıg’arıwg’a baylanıslı bolmag’an, biraq islep shıg’arıw waqtı normal ótiwin támiyinlewshi shárayatlar jıyındısına islep shıg’arıw infrastrukturası (transport, baylanıs, energiya hám suw zapası hám basqalar) delinse, xalıqtıń kúndelik turmıs shárayatların támiyinlep turıwshı shárayatlar jıyındısı bolsa sociallıq infrastruktura (den-sawlıqtı saqlaw, bilimlendırıw, mádeniy, turmıs xızmetleri hám basqalar) dep júritiledi.
Xızmetler ózinıń kelip shıg’ıwına kóre bir qansha túrlerge ajıratıladı. Bul óz náwbetinde olardı úyreniw, rawajlandırıw hám sonday-aq basqarıwda úlken áhmiyetke iye.
Burıng’ı quram hámde Ózbekstan mámleket reje komiteti ekonomika institutı qániygeleri tárepinen jaratılg’an isleniwge kóre, xalıqqa xızmet kórsetiw tarawı tómendegi sostavqa hám xızmet túrlerine ajıratılg’an:
1.Úy-jay hám kommunal xızmet kórsetiw;
2.Usaqlap satıw sawda xızmeti;
3.Ulıwma awqatlanıw xızmeti;
4.Xalıqqa turmıs xızmetin kórsetiw;
5.Ulıwma bilim beriw;
6.Medicinalıq xızmet kórsetiw;
7.Sociallıq támiyinlew;
8. Rekreaciya hám turizm xızmeti;
9. Xalıqtıń mádeniy talaplarına xızmet kórsetiw;
10.Kredit-qamsızlandırıw xızmeti;
11. Nızam tiykarındag’ı xızmetler;
12. Dene tárbiya hám sport;
13. Baylanıs xızmetin kórsetiw;
14. Transport xızmetin kórsetiw;
15. Basqa xızmetler.
Joqarıda sanap ótilgen xalıqqa xızmet kórsetiw tarawlarınıń hár túrliligi xızmetlerinıń hár qıylılıg’ı hám xızmetkórsetiwshi tarawlardıń túrli wázirlik hám shólkemlerge boysınıwı basqarılıwı óz náwbetinde olardı ilimiy-izertlew, ózine án halda rawajlandırıwdı biraz qıyınlastıradı.
Xızmet kórsetiw tarawlarınıń rawajlanıwında xalıqtıń xızmetlerge bolg’an talapları úlken áhmiyetke iye. Olardıń qáliplesiwine tábiyiy-geografiyalıq, demografiyalıq, social-ekonomikalıq faktorlar tásir kórsetedi.
Xalıqqa xızmet kórsetiw tarawların geografiyalıq jaqtan úyreniwde olardıń aymaqlıq shólkemlestiriliwi máselelerine tiykarg’ı itibarın qaratıw lazım.
Xızmet kórsetiw tarawların territoriyalıq shólkemlestiriw – bul eń áweli xızmet kórsetiw tarawları, orayları hám komplekslerin belgili bir shárt-shárayatlarg’a baylanıslı túrde jaylasıwı hám aymaqlıq izbe-iz jaylasıwınan ibarat.
Xızmet kórsetiw kárxanalardıń belgili bir waqıt hám aymaqtag’ı jag’dayı jıyındısı kárxanalar túrin payda etedi. Kárxanalar túrin óz náwbetinde tarmaqlar túri hám kompleksli (integral) bólimlerge ajıratıw múmkin. Tarmaqlar túri bul máseleni xalıqqa medicinalıq xızmet kórsetiw kárxanalardan ibarat bolsa, xızmet kórsetiw kompleksi bolsa eń áweli xızmet kórsetiw orayların óz ishine aladı. Bunday oraylar quramında stacionar tipte xızmet kórsetiwshi kárxana yamasa olardıń jıyındısı boladı. Kárxanalar bolsa ózlerinıń xızmet kórsetiw kárxanaları ózinıń tásir zonası menen birgelikte xızmet kórsetiwdiń aymaqlıq dizimlerin payda etedi. Olar bolsa belgili bir xızmet túrin bárqulla tutınıwshı barlıq xalıqtıń jasaw orayları hám sol xızmet túrinıń onsha úlken bolmag’an kárxanaların jaylastırıwda tómendegi principler tiykarg’ı rol oynaydı. Xalıq ushın qolaylılıg’ı (xızmetin alıwda az waqıt sarıplaw hám onıń sapası); tutınıwshı hám xızmet kórsetiwdiń bar bolıwı; xalıqtıń jasaw ornı hám olardıń úlken-kishiligi; xızmetlerge bolg’an xalıqtıń talabı; xızmet kórsetiw obektlerinıń kompleksliligi hám qániygelesiwi; xızmet kórsetiwdiń dawamlılıg’ı; region xalıq jaylasıw orınlarınıń rawajlanıw perspektivaları.
Házirgi zaman xızmet kórsetiw diziminıń kárxanaları xızmet kórsetiwdiń shólkemlestiriw formalarına qaray aralıq hám waqıttı esapqa alg’an halda:
a) epizodik (jıl dawamında birneshe márte paydalanıw múmkin bolg’an hám bir-eki saatlıq transport qolaylıg’ına iye bolg’an);
b) dawamlılıq (ayına birneshe márte paydalanıw múmkin hámde 30-40 minutlıq transport qolaylılıg’ına iye);
v) kúndelikli paydalanıwdag’ı (tutınıwshınıń jasaw ornına múmkin bolg’ansha qolay jaylastırılg’an) xızmet kórsetiw kárxanalarına ajıratıladı. Bul bolsa xızmet kórsetiw diziminıń belgili bir aymaqta izbe-iz jaylasıwın belgilep beredi.
Xızmet kórsetiwdiń izbe-izligi, aldın ala xalıq mánzillerinıń úlken kishi funkciyaları menen tıg’ız baylanıslı. Xalıq mánzillerinıń úlkeyip barıwı menen olardag’ı xızmetler túri hám kárxanalar kóbeyip baradı hám usınday qılıp usı xalıqtıń mánzilleri region xızmet kórsetiw diziminıń tutqan ornın ashıp beredi.
Xalıqqa xızmet kórsetiw kárxanaların jaylastırg’an belgilerge qaray:
- lokal tipi (bunday kárxanalar xalıqtıń xızmetlerine bolg’an talaplardı islep shıg’arıwda yamasa oqıw, dem alıw dáwirinde xızmet etedi – asxana, medicinalıq orın, profilaktoriya hám b.);
- ulıwma (usı gruppag’a tiyisli xızmet kórsetiwshi kárxanalar quramında xalıqtıń kúndelikli talaplarına xızmet kórsetiwshi kárxanalar kópshilikti quraydı hám olar xalıqtıń jaylasıw mánzillerinıń infrastruktura dizimlerine kiredi);
- rayon (bunday kárxanalar rayon áhmiyetine iye wazıypalardı atqaradı) oqıw orınları, mádeniyat orayları;
- rayonlar-ara tipine tán kárxanalar jánede keńirek wazıypalardı atqaradı (avtoservis arnawlı xızmetleri, xalıqqa turmıslıq jaqtan texnika remontı xızmeti orayları hám b.);
- respublika (bunday xızmet túrleri respublika áhmiyetine iye hám mámlekettiń miynet bóliniwinde xızmet etedi – kurortlar, turistlik oraylar, tar profilli klinikalar hám t.b.) tiplerge bólinedi.