Lektsiya №17-18 Osimliklerdin tamir arkali aziklaniui. Jobasi

Osimliklerde kukirttin metabolizmi.Kukirt osimliklerde eki tiykargi formada okislengen xam kayta tiklengen formada boladi.
Osimlik tarepinen kabillangan kukirttin tiykargi bolegi tamirdan ksilema tutikshelerine aralasadi xam transpiratsiyalik agim arkali jas osiushi organga otedi.
Japiraktan sul`fat xam kayta tiklengen kukirt floemada osimliktin osip atirgan bolegine xam zapas zatlar saklanatugin jerge karay akropetal` xam bazipetal` bagdarda tarkaladi. Tuximlarda kukirt kobinshe organikalik turde saklanadi. Osimlik tokimalarinda sul`fat uliuma kukirt balansinin 10-50% in kuraydi. Jas japiraklarda olardin mugdari az bolip, kartaya baslagan sayin kukirtli beloklardin degradatsiyasi esabinan kobeyedi.
NH₂ S-CH₃
│ │
S-CH₂-CH-COOH CH₂
| │ │
S-CH₂-CH-COOH CH ₂
│ │ metionin
Tsistin NH₂ CH-NH₂
│
COOH

Kukirttin kayta tikleniui xam assimilyatsiya mexanizmi.
Kopshilik kukirtli organikalik birikpelerde kukirt kayta tiklengen jagdayda boladi. yagniy osimlikke kirgen sul`fat kayta tikleniuge ushraydi. Jokargi darejeli osimliklerde sul`fatreduktsiyalau ukibi rauajlangan boladi. Sul`fattin kayta tikleniu protsessi japiraklarda xloroplastlarda jaylaskan. Kukirttin organikalik zatlarga aylaniui zamarriklarda jaksi uyrenilgen.
Bul protsesste sul`fattin aktivleniui, kukirttin kayta tikleniui xam onin organikalik zatlarga aylaniui koriledi.
Sul`fat ATP-sul`furilaza tasirinde ATP_dagi pirofosforil gruppasin almastiradi, sonin saldarinan adenozin-5-fosfosul`fat (AFS) xam pirofosfat (Ppi) payda boladi. ATP-sul`furilazanin aktivligi kukirtli aminokislotalardin kletkadagi kontsentratsiyasina baylanisli endogen turinde baklanip turiladi.
AFS formadagi aktivlengen sul`fat keyin 8-elektronlik tasir etiui menen kalpine keledi. Bul protsesste jumsalatugin energiya 496 kDj mugdarinda boladi. SO<sub>4</sub><sup>2-</sup> kalpine keliui eki ferment (AFS-sul`fotransferaza xam tiosul`fonat reduktaza) AFS reduktaz kompleksi, tomen molekulalik SH-belok-sul`fogruppa aktseptori (SH-tasiushi) xam kofaktor (ferrodoksin) tasirinde kalpine keletuginligi aniklangan.
AFS-reduktaz kompleksi tasirinde bolatugin reaktsiyani tomendegishe korsetiuge boladi.

A FS+[Belok tasiushi-S] [Belok- tasiushi-S-SO₃^-]+AMP

reduktaza
[ Belok-tasiushi-S-SO₃^-]+Fd kalpine kelgen
+6H⁺ 6e^-
[Belok-tasiushi-S-S^-]+ Fd okislengen+3H₂O
Sul`fgruppani aktseptorlaushi belok tiosul`fonatreduktazanin prostetik gruppalari boliui mumkin dep shamalanadi. Sul`fgruppalardin tiol gruppaga shekemgi kalpine keliui tikkeley belok-tasiushida ferrodoksin jardeminde boladi. Keyingi etapta tiol gruppa belok-tasiushidan O-atsetil seringe beriledi, atsetil serinnen tsistein xam atsetat payda boladi.
Kalpine kelgen tsikldin tolik protsessi tomendegishe boladi.
SO₄²+ATP+8H+O-atsetil→serin→tsistein→atsetat+3H₂O+AMP+PPi (organikalik emes pirofosfat), japiraklarda kalpine keliui fotosintetikalik protsess arkali (ATP, ferrodoksin) baylaniskan bolip, olar xloroplastlarda jaylasadi. Birak kukirtti xam tsisteindi kalpine keltiriushi barlik fermentler mitoxondriyada boladi.
CH₂-SH Tsistein-organikalik kukirttin kayta tiklengen formadagi birinshi turakli
│ produkti. Ol kukirttin baska turlerin payda etiude tiykar boladi.
CH-NH₂ Tsisteinnen tsistin payda boladi.
│ Tsistein metioninninde baslamasi esaplanadi.
COON
Tsistein (CH₃S CH₂CH₂CH NH₂COOH)
Tsistein→gomotsistein→metionin
Kukirtke iye bolgan aminokislotalardin jokari darejeli osimliklerde degradatsiyasi
tomendegi ush bagdar boyinsha beredi:

1. 
   Tsisteinnin H₂S ni jogaltip desul`fitleniui.
   
2. 
   Xar turli kukirtli aminokislotalardin gidrolitikalik tarkaliui, sonin ishinde metionnin, NH₃ xam merkaptannin.
   
3. 
   Tikkeley kislrodtin kosiliuinan kukirttin okisleniui.
   

Kukirttin zat almasiuda axmiyeti.
Kukirt osimlikte erkin xalinda xam belok kuraminda bolatugin tsistein xam metionin degen axmiyetli aminokislotalardin kuraminda boladi. Metionin almasinbaytugin aminokislotalardin 10-si bolganliktan juda axmiyetli kasiyetke iye boladi. Metionin kopgana aktiv fermentlerde tabilgan. Metionin kaldiklari belok molekulalarina gidrofob kasiyetti kaliplestiredi. Bul kasiyetti fermentlerdin duzlar korshauinda aktivligin turkalastiriuda axmiyetli rol` oynaydi. Kukirttin axmiyetli funktsiyasinin biri. Ol beloklarda xam polipeptidlerde-SH-gruppasi kovalentbaylanis, vodorod baylanis, merkaptid baylanislardi payda etedi. Disul`fid S-S kopirsheler belok molekulalarin turaklastiradi. Osimlik organizminde kukirttin tagida bir axmiyetli funktsiyasi ol tsisteinnin→tsistein xam SH-glutationnin →S-S glutaion aylanis feaktsiyalarin payda etip, kletkaninokisleniu-kalpine keliu potentsiyalin uslap turadi. Kukirt axmiyetli biologiyalik birikpeler bolgan-koenzim A xam vitaminler kuramina kirip usi birikpeler turinde kletkanin enzimatikalik reaktsiyalarina katnasadi. Asirese kukirttin koenzim A da roli ulken. Koenzim A uksus uislotasi menen tasir etisip atsetil koenzim A ni sintezleydi:
O
║
H₃C-C~S-CoA . Ol keleshekte atsetil gruppanin donori xam tasiushisi esaplanip may kislotalari, aminokislotalar xam uglevodlardin metabolizminde axmiyetli rol` oynaydi.
Kopshilik tur osimlikler azgana dozada ushatugin kukirt birikpelerine iye boladi. misalga sul`foksidler O piyaz xam kuramindagi fitontsidler kuramina kiredi
Sogan baylanisli piyazdi tuuraganda kozdin jasarip ashiui payda boladi.
Osimlikte kukirttin jetispeui osimliklerde kukirtli aminokislotalar xam beloklardin sintezleniuin tormozlaydi. Fotosintezdin barisin xam osimliktin osiuin tomenletedi, asirese jer ustingi boleginin osiui paseyedi. Kukirttin jetispeui kemeyse xloroplastlardin payda boliui buziladi. Kukirt jetispeushiliginin belgisi-osimliklerde japiraklar sargayadi. Bunda daslep en jas japiraklardin sargayiui koriledi.
Kaliy. Kaliy osimliklerdin mineral aziklaniuinda en axmiyetlisi elementlerdin biri esaplanadi. Ol osimliktin kurgak massasinda ortasha 0,5-1,2% ke shekem ushrasadi. Kaliydin kletkadagi mugdari sirtki ortalikka karaganda 100-1000 martebe kop boladi. Kaliydin mugdari tkanda baska organlarga karaganda kop boladi. Kaliydin topiraktagi mugdari fosforga xam azotka karaganda birneshe onlagan ese kop boladi.Kaliy topirakta kristal turinde, kolloid boleksheler turinde mikroorganizmler xam osimlik kaldaklarinda, sonin menen katar topiraktagi mineral duzlar turinde ushrasadi. En jaksi azik kaliydin erigen duzlari turindegisi esaplanadi. Kaliy toginleri suuda jaksi eriydi. Kaliy toginleri fiziologiyalik jaktan kishkil toginler katarina kiredi. Sogan baylanisli olar topirakta duz kislotasi xam kukirt kislotasinin toplaniuina alip keledi. Kishkil topiraklarga kaliy toginleri xak penen kosip berilmese olardin tasiri az boladi.
Kaliy osimliklerde jas tkanlarda, meristenada, kambiyde, jas japiraklarda, shakalarda xam burtiklerde kop toplanadi. Kletkada kaliy ion formada boladi. Kaliydin kartaygan japiraklardan jas japiraklarga otiuin natriy taminleydi. Osimlik kletkalarinda kaliydin 80% ke jakini vakuolada toplanadi. Ol kletka shiresinin tiykargi kation bolegi kuraydi. Sogan baylanisli kaliy osimliktin kartaygan japirak kationinin azgana bolegi mitoxondriy xam xloroplastlarda beloklarga birikken turinde ushrasadi xam olardin strukturasinin turakliligin taminleydi. Kaliy ashligina osimlik dushar bolsa kletkanin xloroplastlarindagi grakulyar kurilisi buziladi xam mitoxondriydin membrana strukturasi boladi. Kaliydin 20% ke jakini plazma kolloidina soriladi. Jaktida kaliydin kolloidi menen baylanisi kushli bolip, karangida azayadi. Tunde kaliydin tamir sistemasi arkali shigarilip taslauin baklauga boladi. Kaliy osimliklerde suudin kozgalisi xam jutiliui ushin kerek boladi yagniy ol ustitsanin ashilip jabiliuinda katnasadi. Jaktida ustitsanin ashilip jabilatugin kletkalarinin vakuolasinda kaliydin mugdari 4-5 esege shekem kobeyip, suudin tez kiriuin taminleydi, turgordi jokarilatadi xam ustitsa tesiginin ashiliuin taminleydi, karangida kaliy shigip ketebaslaydi xam turgor tomenleydi, ustitsa jabiladi.
Kaliy fermentativ sistemasinin aktivlesiuin taminleydi. Xazirgi uakitta 60 tan aslam fermentti kaliy aktivlestiretuginligi aniklangan. Kaliydin tasiri arkali kartoshka tuyneginde kraxmaldin toplaniui kobeyedi, lablebide saxaroza kobeyedi, monosaxaridler miyuede, ovoshta; tsellyuloza xam peutin zatlari osimliktin kletka diyuallarinda kobeyedi. Kaliy galleli osimliklerdin pakalinin jigilip kaliuga turakliligin arttiradi, zigirda xam kendirde kabiktin sipatin jaksilaydi. Osimliklerde bakteriyalik xam zamarrik keselliklerine karsiligin arttiradi. Ozinin kasiyeti boyinsha kaliyge jakin bolgan (NH₄⁺) ammiak xam rubidiy (Rb⁺), ammoniy ioni fermentlerdi aktivlestiriude 50-100% kaliydi almastiradi. Rb⁺ rubidiy 20-80%. Sogan karamastan ammoniydin osimlikte toplaniui onin zaxarleniuine alip keledi.
Kaliy bolmasa, kaliy kationinin ornin natriy basadi. Degen menen kopshilik fermentler kaliy bolmasa aktivligi natriy tasirinde paseyedi. Natriydin jokari kontsentratsiyasi zat almasiniuga ziyanli tasir jasap xloroplastlardin strukturasin buzadi. Natriydin osimliktin rauajlaniuina unamli tasiri kaliy jetispegende gana koriledi. Eger kaliy ortalikta jeterli bolsa natriy zaxarli tasir jasaydi.
Ammiak penen osimlikti aziklandirsak kaliyge talap kusheyedi, bul kobinshe galleli osimliklerde koriledi. Eger kaliy jetispese ammiak togini berilse osimlikte (selitranin) NH₄⁺ kationinin toplaniuina xam sonin menen osimliktin zaxarleniuine alip keledi. Osimliklerdin kaliyge talabi olardin osiuinin daslepki stadiyasinda koriledi, yagniy vegetativ massaliginin artiu dauirinde. Danli xam sobikli osimliklerde kaliydin kabillaniui sutli pisiu dauirine shekem, zigirda gulleu fazasinda, kartofel`de, kant lablebisinde, kapustada kaliydin kop jutiliui tuynek, tamirtuynek xam kashan payda boliu dauirine tuura keledi. Asirese kaliydin kontsentratsiyasi kiyarda, pomidorda, kapustada kop boladi. Kaliydi jumsauda aygabagardin korsetkishi birinende asip tusedi. Onim jiynalganda onim menen birge gektarina kartoshka xam danli eginler menen 180 kg. Kapusta menen 280 kg, aygabagar tuximi menen 990kg (K₂O) kaliy alip keledi.
Kaliy jetispegende garri japiraklardan jas japiraklarga karay tomennen jokari karay sargayiui koriledi. Japiraklardin kirlari ortengenge uksap kaladi. Kaliy jetispese kambiydin xizmeti paseyedi, tutiksheli tkanlardin rauajlaniui buziladi, epidermis xam kutikulanin kalinligi jukaradi, kletkanin boliniui xam soziliui toktaydi. Sogan baylanisli buuin araligi keltirip osimliktin rozetka formasi payda boladi.
Kaliydin jetispeui fotosintez protsessin tomenletedi. Kaliydin mugdarin eki ese kobeyip natiyjesin zaryadlangan ¹⁴C (uglerod) penen tajriybede korgende pomidorda erigen assimlyaitlardin agiu tezligi 1,5 esege artkan, miyueli agashlarda 2 esege artkan.