Lektsiya №17-18 Osimliklerdin tamir arkali aziklaniui. Jobasi

Lektsiya № 17-18
Osimliklerdin tamir arkali aziklaniui.

Jobasi
1. Osimliklerdin tamir arkali aziklaniudin teoriyalik xam ameliy axmiyeti.
2. Osimliklerdin azot penen aziklaniui.
3. Osimliklerdin mineral toginlerden paydalaniudin fiziologiyalik tiykarlari.
Tayanish tusinikler:
Van Gel`mont, Teer, Bolotov, Sossyur, Libix, Bussengo, Gelrigel`, Knop, Vinogradskiy miynetleri osimlikteazotformalari, biosferada azot aylanisi, ammonifikatsiya nitrifikatsiya, biologiyalik azotofikatsiya, nitratreduktsiyasi ,ammiaktin assimilyatsiyalaniui, Li xam Miflin jumislari.Osimlikte aminokislotalar, amidler, fosfor,tabiyatta aylanisi, osimliktfosfor. Kukirt formalari, kukirttin osimlik denesindegi axmiyeti, osimlikte onin zat almasiuinda axmiyet, kaliyding osimlik denesindegi mugdari, roli, kal`tsiydin osimliktegi mugdari, onin roli, magniy, temir, kremniy xam alyuminiy, olardin osimliktegi roli.
Mikroelementler mugdari, roli, marganets, molibden, kobal`t, mis, tsink, bor ionlar, olardin soriliui, diffuziya, passiv, aktiv tasiliular, metobolizm, toginler, azotli toginler, fosforli toginler, kaliyli toginler, mikrotoginler, bakteriyalik toginler. Toginlerdi osimliklerge beriu usili.


Osimliklerdin tamir arkali aziklaniudin teoriyalik xam ameliy axmiyeti.
Diyxanshiliktin rauajlaniui menen birge osimliklerdin topraktan aziklaniui boyinsha tusinikte rauajlanip keneyip bardi. Bizin eramizdan turingi VI-V asirlerde biyday, arpa, makke, zigir, kendir baskada kopgana baksha eginleri, miyue agashlari madeniy turde egile baslagan xam sol uakittan baslap olardan jokari onim aliuda daris, kul toprakka aralastirilip kollanila baslagan.
Osimliktin aziklaniui boyinsha birinshi fiziologiyalik tajiriybe gollandiyalik tabiyat izertleushi Ya.B.Van Gel`mont tarepinen 1629 jili koyilgan. Ol ilaydan islengen idiska 91 kg kurgak topirak salip, 2,25 kg keletugin taldin shakasin otirgizadi. Oni mudami jauin suui menen suugarip turadi. Aradan bes jil otkennen keyin osimlik xam topirak bolek-bolek olshenedi. Natiyjede tal 77 kg-ga salmagi artip 75 kg-ga jakin salmak koskan. Topiraktin kurgan salmagi 56,6 gramga gana kemeygen. Solay etip osimliktin salmagi xar jilgi togilgen japiraklardin salmagin esaplaganda 33 esege artkan. Bul tajiriybeden Van Gel`mont osimliktin barlik salmagi kuyilgan suudin natiyjesindepayda bolgan degen juumakka keledi. Bul tajiriybe osimliklerdin aziklaniuinda «suu teoriyanin» kaliplesiuine tiykar boldi. Bul teoriya botanikada uzak uakitkka shekem saklanip keldi.
Aristotel` oz zamaninda osimlikler aziklik zatlardi topiraktan kuramali zatlar turinde kabillap otiradi degen tusinikti alga surgen edi. Onin bul tusinigi 18 asirdin akiri 19 asirdin baslarinda nemets agronomi A.Teer.tarepinen rauajlandirildi xam osimliktin aziklaniuinda «Gumus teoriyasi» degen teoriyani islep shikti. Topiraktin reni kansha kara bolsa onda organikalik shirindi zatlar yagniy gumus sonsha darejede kop bolip, topiraktin onimdarligi jokari boladi. Gumus teoriyasina baylanisli osimlik suu xam gumusten aziklanadi.
Keyinshelik osimliktin aziklaniuinda mineral elementlerdin roli joninde magliumatlar toplana basladi. A.T.Bolotov 1770 jil «topirakti aziklandiriu xakkinda» degen miynetin jazip, agroximiyanin tiykarin saldi. Ol toginlerdi toprakka beriu usillarin islep shikti xam auil xojaliginda kollaniui mumkin bolgan 53 atamadagi togin turlerin keltirip otedi.
Shveytsariya tabiyat izertleushisi N.T.Sosyur sol zamandagi osimliktin aziklaniui boyinsha barlik magliumatlardi jiynap topirak osimlikti azot xam mineral elementler menen tamiyinleytuginin anikladi. Ol 1804-jili «Osimlikti ximiyalik izertleuler» degen miynetinde eritindidegi xan kiyli ximiyalik duzlardin tamir sistemasi tarepinen tendey tezlikte kabillanbaytuginin korsetedi.
Frantsiyali agroximik J.B. Bussengo 1837 jili osimlikti taza kumga osiriuge bolatuginin kosetti. Bunda osimlikke mineral duzlar berilip turiui kerek degen.
Nemets ximigi Libix agroximiyalin tiykarin saliushilardin biri «Diyxanshilikka xam fiziologiyaga tiyisli ximiya» (Ximiya v prilojenii k zemledeniyu i fiziologii) degen 1840 jili shikkan kitabinda osimliklerdin mineral aziklaniui degen teoriyaga tiykar salip, buringi kaliplesken gumus teoriyaga karsi shigadi. Libixtin teoriyasi boyinsha topiraktin onimdarli boliuinin tiykari, ondagi mineral zatlar dep esaplanadi. Libix topiraktagi shirindi topiraktin jokari katlamin CO<sub>2</sub> benen bayitip turiui ushin kerek degen pikirdi aytadi. Ol birinshi marte topirakka azik sipatinda taza mineral zatlardi beriudi usindi.
Libix «minimum Zakondi» islep shikti. Bul zakon boyinsha kalegen mugdardagi mineral zatlar, osimliktin osiuine tasir jasamaui mumkin, eger sol zattin mugdari osimliktin osiuine tasir jasaytugin tomengi shegarasina jetpegenshe. Libixtin «kaytip keliu Zakoni» (Zakon vozvrata) boyinsha topiraktan osimliklerge otken zatlar kaytip topirakka tusiui kerek. Eger bul printsip salanbasa onda topiraktin onimdarsiz bolip jerdin aziklaniuina alip keledi delinedi.
I.Knop xam Yu. Saks (1859) oz tajiriybeleri menen «gumus teoriyasina» toligi menen sokki berip ol teoriyanin tiykarsiz ekenligin dalliledi. Olar osimlikti suuga otirgizip, ogan 7 elementti berip tursa osimlik, tolik onim berip osip rauajlanadi (azot fosfor, kukirt, kaliy, kal`tsiy, magniy, temir). Bul tajiriybe osimliklerdin mineral aziklaniui teoriyasin bekkemlep, vegetatsiyalik metodti kollaniuga tiykar boldi. Sonin menen birge osimlikti osiriude suu kulturasin xam kum kulturasin kollaniuga tiykar saldi. Kiol tarepinen islenip shigilgin aziklik eritindi elege shekem kollanilip kelmekte.
J.B.Bussengo vegetatsiyalik metod usilin kollanilip anik mugdar olshemi natiyjesinde jokari darejeli osimlikler atmosfera azotin ozine kabillay almaytuginin korsetti. Tek gana sobikli osimlikler atmosfera azotin ozlestiriu ukibina iye boladi. Solay etip birinshi marte sobikli osimlikler baska osimliklerge karagan topirakti azot penen bayitiu artikmashligina iye. Nemets botanigi xam mikrobiologi G. Gelrigel` 1880 jili sobikli osimlikler tuynek bakteriyalari menen simbioz xalda jasap azot fiksatsiyalaytugin korsetti. Sobikli osimliklerdin tuyneginde jasaytugin bakteriyalardin ozin birinshi marte rus botanigi M.S.Voronin 1866 jili ashti.
S.N. Vinogradskiy kop gana tajiriybeler islep topirakta bolatugin biologiyalik protsesslerdi baklap topirak mikrobiologiyasina tiykar saldi. Xazirgi uakitta topirakta xar kiyli mikroorganizmlerdin bar ekenligi aniklandi. Olardan ammonifikatorlar yagniy azotli organik zatlardi (beloklardi, nukleyn kislotalardi, mochevinani xam baskalardi) ammiak payda etip tarkatiushi mikroorganizmler.
Azotofiksatsiyalaytugin yagniy molekulalik azotti baylanistiriushi mikroorganizmler. Nitrifikatorlar yagniy kislorod tasirinde ammiakti nitratlar darejesine shekem okislendiriushi mikroorganizmler. Denitrofikatorlar yagniy nitratlardi molekulalik azotka aylandiriushi mikroorganizmler. Eger topirakta kislorod jetispese denitrofikatorlar nitrattagi kislorodti jumsap erkin azottin atmosferaga kaytiuin taminlep topirakti azotka jarli etip koyadi.
Topirakta azotka baylanisli mikroorganizmlerden baskada mikroorganizmler boladi. Olar tsellyulozani tarkatadi, kukirt xam fosfor birikpelerin kayta isleydi. Silikat bakteriyalardi topirak silikatlarinan kaliydi ajiratadi xam t.b. Bir kansha mikroorganizmler osimlikti vitaminler menen, aminokislotalar menen taminlep otiradi. Uliuma aytkanda topiraktagi mikroorganizmlerdin roli xar tarepleme ulken esaplanadi.
Rus ilimpazlari P.A.Kostichev xam V.V. Dokuchaevlar topiraktaniu ilimine tiykar saldi. Agroximik K.K.Gedroyts topiraktin ozine siniu kompleksi ilimine tiykar saldi. Topiraktagi zatlar xan kiyli usil jardeminde uslanip turiladi: mexanikalik jol menen, fizikalik bir-birine tasir etisiu usili menen, ximiyalik xam biologiyalik baylanislar menen uslanip turilatuginin korsetken. Ol asirese fiziko-ximiyalik usilga ayriksha axmiyet beredi. Topirak tiykarinan kation almasiniu kasiyetine iye boladi. solay etip topiraktin onimdarligina ana parodanin ayriksha ozgesheligine (mineral kuramina xam topirak strukturasina) xam organikalik zatlardi minerallastiratugin mikroorganizmlerdin iskerligine baylanisli.
Osimlik sirtki ortaliktin periodlik sistemadagi barlik elementlerdi kabillau ukibina iye boladi. Degen menen olardin normal rauajlaniui ushin belgili elementler gana kerek. Olardi baska elementler menen almastirip bolmaydi. Bul elementlerge tomendegi 19 element kiredi: uglerod C, vodorod H, kislorod O, azot N, fosfor P, kukirt S, kaliy K, kal`tsiy Ca, magniy Mg, temir Fe, marganets Mn, mis Cu, tsink Zn, molibden Mo, bor V, xlor Cl, (natriy) Na, (kremniy) Si, (kobol`t) Co. Bul korsetilgenlerdin 16 si xakiykat mineral esaplanip, uglerod C, vodorod H xam kislorod O lar osimlikke CO<sub>2</sub>, O<sub>2</sub> xam suu turinde kabillanadi. Na, Si, xam Co lar skobkaga alinip jazilgani, olardin kerekligi barlik osimliklerge birdey ekenligi aniklanbagan. Natriy Na soralar tukimlasina kiretugin birkansha osimliklerge asirese sekseuil, selitryanka, buyirgin, lablebige t.b. kop kabillanadi. C, H, O, N elementler organogen elementler dep ataladi. Uglerod qurg`ak massanin 45% in kuraydi, kislrod-42%, vodorod-6,5%, azot-1,5% kuraydi. Qurg`ak massanin 5% in kul elementleri: P, S, K, Ca, Mg, Fe, Al, Si, Na xam baskalar kuraydi. Osimliklerdin mineral sostavin, olardi ortagennen keyingi kulin aniklap aniklaydi. Jokarida korsetilgen elementler osimliklerdegi makroelementler esaplanadi.
Osimlik tkanlarinda 0,001% xam onnanda az mugdarda bolatugin elementlerge mikroelementler dep ataladi. Ol mikroelementlerdin kopshiligi osimliktin tirishiligi ushin ayriksha axmiyetke iye. Olardan Mg, Cu, Zn, Co, Mo, B, Cl atap otiuge boladi. Elementlerdin osimlik denesinde toplaniui xar kiyli boladi. Ayrim elementler mis Cu, alyuminiy Al, nikel` Ni, ftor F xam baskalar. Osimliklerge zaxarli kontsentratsiga jetkenshe toplaniui mumkin.
Mineral elementlerge japiraklar juda bay boladi. Olardin kul sostavi kurgak massasinin 2-15% kuraydi.