O`zbekstan milliy schyotlar sistemasi’-ekonomikali’q statistikani’N` metodikali’q tiykari’

O`ZBEKSTAN MILLIY SCHYOTLAR SISTEMASI’-EKONOMIKALI’Q STATISTIKANI’N` METODIKALI’Q TIYKARI’

12-TEMA. O`ZBEKSTAN MILLIY SCHYOTLAR SISTEMASI’-EKONOMIKALI’Q STATISTIKANI’N` METODIKALI’Q TIYKARI’

1. 
   Milliy schetlar sistemasi` (MSS) haqqi`nda tu`sinik.
   
2. 
   MSS mag`li`wmatlari`ni`n` paydalani`wshi`lari`. MSS menen buxgalteriya esabi` ha`m xali`q xojali`g`i` balani`si` (XXB) ortasi`nda baylani`slar.
   
3. 
   MSSni`n` payda boli`wi` ha`m rawajlani`w basqi`shlari`.
   

3. 
   MSSni`n` schetlari ha`m olardi du`ziw qag`iydalari
   

12.1. Milliy schetlar sistemasi` (MSS) haqqi`nda tu`sinik
Milliy schetlar sistemasi XX a`srdin` otizinshi jillarinda baslap ha`zirgi rawajlang`an ma`mleketlerde qa`liplese basladi. 1934 jilda jetekshi ingilis ekonomisti S. Kuznets 1929-1934 jillar ushin ma`mleket boyinsha milliy da`ramat ko`lemin esaplag`an.
"Milliy schetlar" termeni atamasi birinshi ma`rte gollandiyaliq ekonomist Edvard van Kliff 1946 jilda "De Economist" jurnalinda baspadan shiqqan "Gollandiyanin` milliy schetlari haqqinda" atli maqalasinda qollang`an.
Milliy schetlar sistemasi – bul makrostatistik model bolip, onin` maqseti, bir ta`repten global, ha`mme na`rseni qamrap aliwshi mag`liwmatlardi, ekinshi ta`repten bolsa ma`mlekkette ju`z berip atirg`an ekonomikaliq protsesslerdin` ayrim, detallastirg`an mug`dariy na`tiyjelerin ko`rsetiw bolip esaplanadi. MSS – bul ta`kirar islep shig`ariw protsesslerin o`zinde sa`wlelendiriwshi ko`rsetkishler sistemasi.
MSS ma`mlekettin` ekonomikaliq rawajlaniwi ha`m baylig`i ko`rsetkishlerin makroekonomikaliq da`rejede uliwmalastiriw ha`m anlizlew ushin kontseptual ha`m statistik tiykar jaratadi. Tiykarg`i schetlar o`ndiris, tutiniw, kapitaldin` toplaniwi, da`ramatlardin` bo`listiriliwi ha`m olardan paydalaniwdi ko`rsetedi. Aktivler ha`m passivler balansi milliy bayliqtin` barliq quramliq bo`limler (finansliq emes aktivler, finansliq aktivlar ha`m ma`jburiyatlar, ta`btiy resurslar h.t.b.) haqqindag`i mag`liwmatlardi uliwmalastiriw imkaniyatin beredi. MSS uliwma ekonomika ushin da, ekonomikanin` instituttsional sektorlari ha`m tarmaqlari ushin da statistikaliq mag`liwmatlardi aliw ha`m analizlew imkoniyatin na`zerde tutadi.
MSS – bul o`zine ta`n balanslar bolip, buxgalteriya esabindag`i «eki jaqlama jaziw» printsiplerine tiykarlanip, ma`mleket ekonomikasin o`zinin` schyotlarinda baskishpa baskish ko`rsetip beredi ekonomikaliq–statistik analizlewge imkan jaratadi.
“MSS nin` tiykarg`i o`zgeshelikleri sonda, birinshiden ekonomikaliq xizmetti, sotsialliq turmisti toliqlig`insha u`yreniw imkaniyatin beredi, ekinshiden xaliq araliq sho`lkemlerge statistik mag`liwmatlardi uzatiw problemasin hal etedi, u`shinshiden ma`mleket makroekonomikaliq ko`rsetkishlerin xalaqara salistiriwg`a imkan beredi.
Sonday-aq MSS ma`mleketlik basqariw qararlarin qabillawg`a ushin a`hmiyetli mag`liwmatlar bazasi bolip, makroekonomikaliq analizlewge, xaliqtin` turmis da`rejesin statistik bahalawg`a ha`m makroekonomikaliq prognozlawg`a xizmet etedi.
Da`stlapki MSSda materialliq bayliqlar ha`m xizmetlerdi jaratiw, bo`listiriw ha`m tutiniwda qatnasiwshilar atqaratug`in ekonomikaliq funktsiyasina qaray iri toparlarg`a ajiratilg`an. Ha`r bir topar yaki xojaliq birligi MSSda xojaliq xizmetin analizlewge tiykarlanip “ekonomikaliq agent” deb ataladi. Da`slepki MSSna 5 tu`rli ekonomikaliq agent kiredi: finansliq emes ka`rxanalar, u`y xojaliqlari, hu`kimet, finans sho`lkemleri ha`m shet el agentleri. MSSda ekonomikaliq agentlerdin` xizmetleri waqit zaman (a`dette jil ha`m sherek) ha`m orin boyinsha (milliy shegaralar doirasida) boyinsha analizlenedi.