Lektsiya №17-18 Osimliklerdin tamir arkali aziklaniui. Jobasi

Osimliklerde aminokilotalar xam amidler.Ammiakti daslepki baylanistiriuda σ-ketoglutar kislotasinan baska osimliklerde ammiak aktseptori retinde organikalik ketoal`degidokislotalar xizmet kiladi. Olar arnauli fermentler jardeminde ammiak penen baylanisip birlemshi aminokislotalardi payda etedi. Olar kayta aminleniu reaktsiyalarinda amingruppalarinin aktseptori retinde xizmet etedi. bul organikalik kislotalarga shavel` (atkulak) uksus kislotasi, pirovinograd kislotasi, gidrooksipirovinograd kislotasi, glioksil kislotasi xam baskalar kiredi. Kayta tikleniu, aminleniu protsessinde olardan asparagin kislotasi, alanin, serin, glitserin alinadi. Transaminleniu protsessinde glutamattin amin gruppasi baska ketokislotaga otiui mumkin. Bul protsess oris bioximikleri A.E. Braunshteyn xam M.G. Kritsman tarepinen 1937 jili ashildi. Bul reaktsiyani katalizleushi enzimler aminotransferaz dep ataladi. Tomende misal retinde glutamttin NH₂-gruppasinin alanin payda boliui menen pirovinograd kislotasina tasiliuin karap otemiz.

COOH CH₃

│ │
H₂N ― CH C=O
│ │
CH₂ COOH
│
CH₂ Pirovinograd kislotasi
│
COOH
Glutamin kislotasi

COOH CH₃

│
C=O HC-NH₂
│ │
CH₂ COOH
│
CH₂ alanin
│
COOH
α-кетоглутар кислотасı
Glutamttin amin gruppasi kollanilgan transaminleniu osimliklerde ken tarkalgan. Ol kopgana aminokislotalardin sintezleniuin taminleydi. Transaminleniu protsessinde NH₂ (amin) gruppasinin axmiyetli aktseptori xam olarga saykes aminokislotalar tomende keltirilgen.

NH₂-gruppasi aktseptorlari Aminokislotalar

σ-ketoglutar Glutamin
Atkulak uksus Asparagin
Glioksil Glitsin
Pirovinograd (pirojuzim) Alanin
Gidrooksipirovinograd Serin
(gidrooksipirojuzim)
Fenilpirojuzim Fenilalanin

Osimliklerdi azottin ammoniyli tiykari menen xadden ziyat taminlesek onin tiykarlarinda kop mugdarda amidler-asparagin xam glutamin toplanadi. Bunday korinis birinshi ret E.Shul`tse, D.N. Pryanishnikov, A. Chibnella jumislarinda aniklandi.

Osimlik kletkalari ozinin kuraminda azot bolgan ush turli zatka iye boladi. Neorganikalik azot, tomen molekulalik xam jokari molekulalik azot formalari belgili ten salmaklikti saklap turadi.

Белоклар
Нуклеин
кислоталары

→ NO₃^- → Aminokislotalar →

← Amidler ←
→ NH₄⁺ Azot tiykarlari

Neorganikalik Tomen molekulalik Jokari molekulalik
azot organikalik azot organikalik azot

Azot penen osimlikti kop aziklandirsaq onda barlik azotka iye bolgan fraktsiyalardin kobeyiuine alip keledi.

Jasil osimliklerde belokli azot tiykargi azotka iye bolgan fraktsiya 80-95%, nuklein kislota azotlari 10%-aminokislota xam amidler-5% kuraydi.
Fosfor.Osimliklerde ushirasatugin fosfor birikpeleri azotka uksap osimliktin aziklaniuinda en axmiyetli elementlerden esaplanadi. Ol osimlik tarepinen PO₄^3—kabillanadi. Osimlik tokimalarinda fosfordin mugdari kurgak massanin 0,2-1,3% kuraydi.
Topiraktin surim kabatinda fosfor zapasi gektarina 2,3-4.4 t kuraydi. Fosfor birikpelerinin kopshilik bolegi topirakta az eriydi. Bul jagday fosfordin kop juuilip ketiiune jol koymagan menen osimliktin kabillauin kiyinlastiradi. Kal`tsiydin xam magniydin ush almasilgan fosfor duzlari, Alyuminiy xam temirdin (AlPO<sub>4</sub>, FePO<sub>4</sub>) oksid duzlari kislotali topirakta az erip osimlik tarepinen az kabillanadi.Kal`tsiy xam magniydin eki xam bir almasilgan duzlari asirese duzlardin bir valentli kationlari xam suuda jaksi eriytugin ortofosfor kislotalari osimliklerdin topiraktan fosfor menen taminleniudin tiykargi istochnigi esaplanadi. Topirak eritindilerinde fosfordin mugdari kop emes 0,1-1 mg l. kuraydi.
Fosfor organikalik kaldiklar xam gumus topiraktagi mikroorganizmler tarepinen minerallasadi. Olardin kopshilik bolegi az eriytugin duzlarga aylanadi. Olardan osimlik ozlerine fosfordi kabillap, olardi xareketshen xalina keltiredi. Bul protsess tamirlardan shigatugin organikalik kislotalar jardeminde boladi.
HPO₄^3-→HPO₄^2-→HPO₄^-
Birkansha auilxojalik eginleri (grechixa, gorox, lyupin) kiyinlik penen ozlestiriletugin fosfatlardi ansat ozlestiriu ukibina iye. Olardin bul kasiyeti jasi artkan sayin kusheyip otiradi.