Lektsiya №17-18 Osimliklerdin tamir arkali aziklaniui. Jobasi

Osimliklerdin azot penen aziklaniui..
Azot birinshi marte 1772 jili Shotlandiya ilimpazi ximik, botanik xam vrach D.Rezerford tarepinen ashildi. Ol dem aliudi xam janiudi kuuatlamaytugin gaz. Sol sebepli ogan azot yagniy tirishiliksiz degen at berilgen. Degen menen azot, belok, nukleyn kislotalari xam baskada organikalik birikpelerdin kuramina kiredi.
Azot osimlik ushin juda jetispeytugin element. Ayrim mikroorganizmler atmosferadagi erkin azotti ozlestiriu ukibina iye bolsa, osimlikler tek gana mineral azotti ozlastire aladi, al xayuanlar bolsa tek organikalik azotti ozlerine kabillay aladi. Xayuanlar ozlerinen artiksha azotti mochevina arkali shigarip otirsa, osimlikler ozlerinen xesh kashan azotti shigarmaydi.
Osimliklerde azot jetispese olardin osiui toktaydi, kaptal shakasinin payda boliui astelesedi, tamirlaniu paseyedi. Osimliktin reni sargish-jasil renge enedi. Azottin jetispeushiliginen vegetativ period kiskarip, tez miyuelep, onin tez pisiuine alip keledi.
Biosferada azot aylanisi.Osimlik kabillay alatugin azot formalari.
Azot planetada en kop tarkalgan element esaplanadi. Ol atmosferanin 75,6% in kuraydi. Azottin zapasi 4x10¹⁵ tonnasin kuraydi. 1m² xaua baganasinda 8 tonna azot boladi. Xauadagi bul molekulalik azot osimlikler tarepinen ozlestirilmeydi, oni tek gana azot fiksatsiyalaytugin mikroorganizmler, osimlikler kabillay alganday xalga keltiredi, 1 gektar kara topirakli maydanda ortasha 200 kg nan kem bolmagan osimlik kabillaganday azot boladi, baska topiraklarda mugdari 3-4 esege kem. Bul azot ammoniy NH₄⁺ xam nitrat NO₃ ionlari xalinda ushiraydi. NO₃ (nitrat ionlari) xareketshen toprakta kop uslanip turilmay, suu jardeminde topiraktin tomengi kuramina shekem jetedi. Nitrattin mugdari topirakta kobeyedi. Usi uakitta nitrifikatsiya bakteriyasinin xareketi baslanadi. Topiraktagi nitrat azottin mugdari mikrobiologiyalik protsessine xam jerdi shayip suugariuga baylanisli.
Topiraktagi ammoniy NH₄⁺ kationi onsha xareketshen emes. Ol suu menen onsha kop darejede shayilip ketpeydi.
Osimlik ozinin rauajlaniu dauirinde kop mugdarda azot talap etedi. Misali, 1 gektar jerde osken 35 ts/g tukim bergen, 50 ts/g kok massa bergen makke 85 kg ga dakin azotti alip ketedi. Topiraktagi azot zapasi xar kiyli jollar menen kaytadan toliktirilip otiriladi. Madeniy eginlerdi ekkende mineral toginlerdi kollaniu joli menen tabiyiy jagdayda arnauli mikroorganizmler gruppasi jardeminde azot zapasi toliktiriladi.
Topiraktagi organikalik azottin ammoniy NH₄⁺ aylaniui ammonifikatsiya dep ataladi. Bul protsess geterotrof mikroorganizmler jardeminde alip bariladi.
Organikalik azot topirak →RNH₂+CO₂+kosimsha zatlar.
PNH₂+H₂O→NH₃+ROH
NH₃+H₂O→NH₄⁺OH^-
Nitrifikatsiya eki baskishli protsess. Ol arnauli eki gruppaga kiriushi mikroorganizmler jardeminde alip bariladi. Nitrosomonas bakteriyalar ammiakti azotli kislotaga shekem okislendiriledi.
2NH₃+3O₂→2HNO₂+2H₂O
Nitrobacter bakteriyalari azotli kislotani azot kislotasina shekem okislendiredi.
2HNO₂+O₂→2HNO₃
Colay etip azot juda ozgermeli element esaplanip ol atmosfera, topirak xam tiri organizmler arasinda aylanis jasap juredi.