Lektsiya №17-18 Osimliklerdin tamir arkali aziklaniui. Jobasi

Ionlardin biologiyalik membranadan otiu usillari.
Membrana transporti problemasi eki tusinikti oz ishine aladi.
1.Gidrofob kompanentlerinen turatugin xar kiyli zatlar membranadan kalay otedi.
2. Zatlardin membrana arkali kletkaga kiriui yamasa onnan shigiuin kanday kush alip baradi.
Bul problemadagi soraular 19 asrdin ortalarinan uyrenile baslandi. J. Traube xar turli zatlardin tiri kletkaga otiuin uyrenip, zatlar lipid fazada eriui kerek yamasa molekulalik tesikler arkali otiui kerek degen juumakka keledi. 1895 jili E. Overton otiudin lipoid teoriyasin jaratti. Bul teoriya boyinsha zatlar lipidte kansha kop erise, ol jenil turde kletkaga ote aladi delingen. R. Kollander bul soraudi terenirek uyrenip, kletkaga otiu ushin lipidte eriushenlik axmiyeti xam molekula razmeri axmiyetke iye boladi degen juumakka iye boladi. Tomen molekulali zatlar tesikler arkali otedi xam onda zaryad belgili rol` oynaydi. Eger anion zaryadi kop bolsa, ol kletkaga kiyinshilik penen otedi, sebebi tsitoplazma teris zaryadlangan.
Xazirgi uakitta ionlar xam xar turli birikpeler biologiyalik membrananin lipid fazasinan birneshe usillar arkali otetugini aniklangan.
1. Eger zat lipidte erise lipid fazadan appiuayi diffuziya joli.
2. Lipofil otkeriushileri jardeminde gidrofil zatlardin jenillengen diffuziyasi.
3. Gidrofil tesikleri arkali apiuayi diffuziya.
4. Zatlardin aktiv otkerriushiler (nasoslar) arkali otiui.
5. Zatlardin ekzotsitoz xam endotsitoz arkali otiui.
Keyingi uakitlari membrananin lipid arkasinan zatlardin tasiliuin tezletetugin zatlar tabildi xam olar uyrenildi. Maselen antibiotik gramitsidin K⁺ xam N⁺ ionlarina kanal duzetuginligi aniklangan.
Passiv xam aktiv membranalik tasiliu. Zatlardin kontsentratsiyalik xam eektrlik gradientleri arkali aralasiui passiv transport dep ataladi.
Zatlardin metobolitikalik energiyani ATP formasinda jumsap elektroximiyalik gradientke karsi transmembranalik aralasiui aktiv transport dep ataladi. Aktiv transportka misal retinde ion nasoslari:
H⁺-ATPaza, Na⁺, K⁺ ATPaza, Ca²⁺ ATPaza, anion ATPazalardi alsak boladi. Osimlik kletkasinin plozmalemasinda H⁺-nasos ayriksha roldi oynaydi.
Plazmalemada kantti, aminokislotani alip otiushi beloklar tabilgan. H⁺ nasos isley baslaganda plazmalemanin sirtki betinde H⁺ ioni kontsentratsiyasi artadi xam alip otiushi beloklar protoplastti, kantti, aminokislotalardi baylanistiradi. Vodorod H⁺ ioni az bolgan membrananin ishki tarepine kanttin alip otiliuinde kant xam H⁺ kletkanin ishine kirip kant tsitoplazmaga aralasadi, al H⁺ ioni kaytadan sirtka H⁺ nasosi arkali shigariladi. Bunda (vodorod) H⁺ katalizator rolin atkaradi. H⁺ nasosinin kushli isleniuinen tsitoplazmanin membranaga jakin jerlerinde juda kop jaylaskan HSO^-3 yamasa OH^- anionlarida vodorod H⁺ kationina uksagan funktsiyani atkaradi.