Lektsiya №17-18 Osimliklerdin tamir arkali aziklaniui. Jobasi

Kremniy. Barlik osimliklerde kremniy ushrasadi. Ol kobinshe kletka diyualinda kop boladi. Ozine kop kremniy toplagan osimliktin paxali bekkem boladi. Diatom suu otlari oz denesinin kabigin sirtki ortaliktan algan kremniy esabinan kuraydi. Kremniy jetispese makkenin, sulinin xam arpanin, kiyardin, pomidordin, temeki xam lablebinin osiui toktaydi. Kremniy reproduktivlik uakitlari osimlikke jetispese tuximnin mugdari azayadi, onin piskenleri az sanda boladi. Osimlik osken ortalikta kremniy jetispese kletka organellasinin ul`trstrukturasi buziladi.
Al`yuminiy. Al`yuminiyde bir kansha osimliklerge kerek bolatugin makroelement esaplanadi. Al`yuminiy kationi paporotnik xam chay osimliginde kop toplanadi. Chay osimligine alyuminiy jetispese xloroz payda bolip onin kopligide osimlikke zaxarli tasir tetedi. Kletkada alyuminiy fosfor menen baylanisip osimliktin fosfor ashligina alip keledi.
Mikroelementler.
Mikroelementler osimlik organizmi tirshiliginde axmiyetli funktsiyalardi orinlaytugin, almastirip bolmaytugin mineral elementler topari esaplanadi. Olardin osimliktegi mugdari protsenttin min, juz min bolegin kuraydi. Olar okisleniu kalpine keliu, fotosintez, azot xam uglerod aylanis protsesslerine katnasip aktiv fermentler kuramina, vitaminler kuramina kirip, osimliklerdin sirtki kolaysiz sharayatlarga karsiligin, mikrob, bakteriyalarga karsiligin arttirip otiradi. Mikroelementlerdin jetispeushiligi kopgana keselliklerdin payda boliuina alip kelip osimliktin jaslayinan nabit boliui koriledi.
Marganets. Marganets barlik osimliklerge kerek. Osimliklerde onin ortasha mugdari 1kg kurgak massasina 0,001% yamasa 1 mg. Ol kletkaga Mn²⁺ ion turinde kiredi. Marganets japiraklarga toplanadi. Bul metall ioninin fotosintez protsessinde O₂ ni shigarip, CO₂ di kalpine keltiriude katnasatugini aniklangan. Marganets japiraklarda kanttin kobeyip xam onin japiraklardan agip ketiuin taminleydi.
Krebs tsiklindegi eki-malat xam izotsitratdegidrogenazalar margenets ioni tasirinde aktivlesedi. Azot aylanisinda marganetssiz bolmaydi. Marganets kletkanin osiui protsessinde RNK - polimerazanin 2- kofaktori retinde, auksinoksidaza kofaktori retinde xizmet atkaradi. Eger marganets aziklik ortaliktan shigarilip taslansa, onda tiykargi aziklik elementlerdin katnasi buzilip, olardin mugdari artadi.
Topirakta marganets kop bolgani menen rN=neytral` bolsa, osimlikke onin kiriui kiyinlasadi.
Marganets jetispeushiligine tamirmiyueli osimlikler, kartofel` xam danli osimlikler tasirshen. Marganets jetispeushiliginin osimliklerdegi belgisi japiraklarda tochkali xlorazdin payda boliui esaplanadi. Japiraklarda tamir aralarinda sari daklar payda bolip, keyin bul jerdegi tokimalar ole baslaydi.
Molibden. Molibden sobikli osimliklerde kop toplanadi. 1kg kurgak massaga ,5-20 0mg. Danli osimlikler bolsa 1 kg kurgak massaga 0,2 den 2,0 mg ga shekem. Ol osimlikke MoO^4- anioni retinde kiredi xam jas organlarda toplanadi. Molibden tamirga xam pakalga karaganda japiraklarda kop toplanadi xam ol tiykarinan xloroplastlarga jiynaladi. Molibden nitratlardi kalpine keltiriude nitrareduktaza kuramina katnasadi. Ol sobiklilarda, tuyneklerde bolatugin bakteriyalardin nitrogenaza fermentlerinin aktiv kompanenti esaplanadi. Molibden jetispese kop mugdarda nitrat toplanip tamirda tuynek rauajlanbay osimliktin osiui toktaydi, japirak plastinkalari deformatsiyalanadi. Molibden legoglobinnin (leggemoglobin) biosintezine temirge uksaui kerek boladi. Molibden jetispese tuynek sari yamasa sur renge donedi. Tuyneklerdin normal reni kizil boladi.
Molibden xar turli aminleniu, kayta aminleniu reaktsiyalarina fotosintez turinde katnasadi. Ol askorbin kislotasinin toplaniu darejesine tasir jasaydi.
Molibden jetispese tokimalarda vitaminnin mugdari keskin tomenleydi. Molibdenge sobikli eginler xam paliz eginleri talapshan. Onin osimliklerge jetispeui kishkil topiraklarda koriledi. Molibden jetispese xlorofill sintezinin buziliuinan osimliktin osiui toktaydi. Osimlik azot jetispegendegidey ak-jasil renge enedi. Bul elementtin jokari dozasi osimlik ushin zaxarli. Auil-xojalik onimlerinde molibdennin mugdari kobeyse mallar ushin xam adamlar ushin ziyanli boladi. Eger onin mugdari osimliklerde 1 kg kurgak massaga 20 mg nan artip ketse xayuanatlarda molibdennen zaxerleniu, al adamlarda endemikalik podagra keselligi kelip shigadi.