Lektsiya №20 Osimliklerdin osiui, раўажланыўы jobasi

Lektsiya № 20
Osimliklerdin osiui, раўажланыўы

JOBASI:

1. Jokari derejeli osimliklerdin ontogenez etaplari
2. Differentsirovka xem osimliktin osiui
3. Osimlikte regeneratsiya
4. Sirtki ortalik faktorlarinin osimliktin osiuine tesiri
5.Osimliktin osiui tertipke saliushi sintetikalik zatlar

Tayanish tusinikleri: Ontogenez. Rauajlaniu. Osiu. Embronal` etap. Yuvenil` etap. Kartayui. Oliu. Shaka morfogenezi. Korrelyativ osiu. Osiu periodliligi. Regeneratsiya. Jaktilik, issilik, gaz,suu, mineral aziklaniudin osimliktin osiuine tesiri.

Osimliklerdin osiwi boyinsha uliwma tusinik
Osiu xem rauajlaniu boyinsha birneshe terminlerdi karap shigamiz.
Ontogenezgrekshe “ontos” janzat, jenlik latinshageneziskelip shigiu,payda boliu protsessi degen sozlerden alingan bolip, organizmnin zigotadan payda bolgannan baslap 9vegetativ bortikten, baslap) tebigiy olimine shekemgi jeke rauajlaniui tusiniledi. Ontogenez barisinda organizmnin belgileri informatsiyasi (genotip) belgili ortalik sharayatinda jumsaladi, netiyjede organizmge ten belgileri sirtki korinisinde keliplesedi.(fenotip).
Rawajlaniwol, oismliklerdin ontogenez protsessinde strukturasinin xem funktsional aktivliginin sipat ozgermeleri. Sipat ozgermelerinin kletka, tkan` xem organlar arasindagi korinisi differentsirovka delinedi. Rauajlaniu tusinigine jas ozgesheliklerinde kiredi.
Osiw jana element xem strukturalarina baylanisli organ xem organizmlerdin, kletkalardin karaminin xem massasinin osiuine aytiladi.
Jokari derejeli osimliklerdin rauajlaniui 4 etapka ajiratiladi :

1. 
   Embrional`. 2. Yuvenil`(jaslik). 3. Reproduktiv(erjetkenlik). 4. Kartayiu. Gulli osimliklerde ontogenezdin embrional etapi, zigotadan zarodishtin rauajlaniuinan basla, tuximnin pisiuine shekem dauam etedi.
   

Fitogormonlar
Xar kanday baska organizmlerge uksas osimlik organiziminin bir putinligi regulyatsiya, baskariu xem integratsiya sistemasi arkali tamiynlenedi. Texnikada regulyatsiya degende berilgen shegarada parametr sistemalarinin uslap turiuin tusinemiz. Baskariu bolsa bir jagdaydan ekinshi jagdayga tasir etiu arkali otkeriu bolip esaplanadi. Regulyatsiya termini ken maganada baskariu protsesinde kamtiydi. Bul termin ken maganada biologiyada da kolaniladi. Regulyatsiya ishki ortalik parametrlerinin turakliligin tamiynleydi. Integratsiya lat:Integratsio-kalpine keliu, toliktiriu degen maganani anlatadi.
Evolyutsiya protsesinde kletka ishinini regulyatsiya sistemasi payda bolgan. Bugan fermentlik, genetikalik xem membranalik regulyatsiya kiredi. Bul regulyatsiya sistemalari bir-biri menen tigiz baylaniskan. Maselen: Membrana kasiyeti gen aktivligine baylanisli boladi, al gennin differentsiyaslik aktivligi membrananin baklauinda bladi.
Kop kletkali organizmlerdin payda boliui menen regulyatsiyanin kletka aralik sistemasi rauajlanip xem kaliplesip otiradi.
Fermenttin katalitilik yamasa izosterikalik regulyatsiyasi katalitikalik oraydin darejesine baylanisli boladi. Ferment jumisinin intensivligi katalitikalik oray darejesinde tasir etiushi kofermentlerdin, kofaktorlardin xem ingibitorlardin katnasi menen aniklaniladi. Bir kansha fermentler katalitikalik oraydan baska allosterikalik regulyatorga (effektor), orayga iye boladi.
Fermetativlik aktivliktin en exmiyetli regulyatsiya usili latent formadagi fermenttin (zimogen) aktiv formaga transformatsiyalaniui. Bul jagdayga proteoza fermenti tasirinde kovalent baylanislardin kiyraui natiyjesinde erisiledi. Fermentlerdin inaktivatsiyasi proteinaza fermenti tasirinde kiyraui xem olardin belok tabiyatina kiretugin arnauli ingibitrlarga baylanisiuinan kelip shigadi.
Gentikalik regulyatsiya, replikatsiya, transkriptsiya xem translyatsiya darejesinde boladi. Bunda da regulyatsiyanin molekulalik mexanizmi buringiday bolsa da regulyatorlik tarmagi artip baradi. Gennin exmiyeti genetikalik xabarlardi saklau xem jetkeriu (beriu) boladi. Informatsiya (xabar) xromosoma DNK sinda nukleotid kodinin tripleti turinde jaziladi. Kletkalarda informatsiya DNK matritsasinda RNK nin sintezleniui (transkriptsiya) xem t.RNK, r.RNK nin katnasinda matritsalik m.RNK da arnauli beloktin sintezi (translyatsiya) arkali jetkeriledi. Transkriptsiya xem translyatsiya uaktinda xem onnan keyin biopolimerlerdin kerekli jerlerge jetkeriliui uaktinda modifikatsiyaga ushiraui korinedi.
Translyatsiya mexanizmi transkriptsiya mexanizmine karaganda anagurlim kuramali. Transkriptsiyani onlagan belok tamiynlese, polipeptid sintezi ushin juzge jakin arnauli belok kerek boladi.
Translyatsiyanin intensivligi xem bagdarlaniui, informatsiyalik matritsa-nin kontsentratsiyasina, translyatsiya ushin kerekli barlik kompanentlerdin katna-sina xem fizika-ximiyalik jagdayga baylanisli.
Membranalik regulyatsiya membrena fermentlerinin aktivliginin ozgeriu natiyjesinde boladi. Membrenalik regulyatsiyada gore xemo, foto xem mexanoretseptorlar ayriksha exmiyetke iye. Membrenalik regulyatsiya fermentlerdin kontaktli xem distantsiyalik turdegi aktivligine baylanisli juredi. Gen aktivliginin membrenalik regulyatsiyasi jokarida aytilgan kontaktli xem distantsiyalik usillar menen alip bariladi. Eukariotlarda yadro kabiginin payda boliui menen olarda membrenalik regulyatsiyanin exmiyeti artadi.
Kletkalar, tkanlar xem organlar arasindagi azilik zatlar arkali bolatugin oz-ara tasir en apiuayi esaplanadi. Osimliklerdin tamirlarina fotosintez tasirinde payda bolagan assimilyatlar kerek boladi. sonin menen birge jer ustindegi bolegi suuga xem mineral zatlarga mutaj boladi. Tamirdin normal rauajlaniui ushin bir kansha vitaminler V₁, V₆ xem nikotin kislotasi kerek boladi. Bul vitaminler tamirga shakalardan tomen tusip turadi. Aziklik elementlerdin kozgalisi xem onin kurami osimliklerde zat almasiuga, fiziologiyalik xem morfogenetikalik protsesslerge tasir etedi. Osimlikke azik berilmese xer kiyli bolimlerinde aziklik zatlarga talas kusheyip, sonin saldarinan morfogenez protsessinde ozgerislerdi payda etedi. Azikliktin jetispeuinen tomen darejeli osimlikler generativ protsesske otedi