Lektsiya №17-18 Osimliklerdin tamir arkali aziklaniui. Jobasi

Kaliy toginleri. Osimlik kaliydi baska kul elementlerine karaganda kop kabillaydi. Tiykargi kaliy toginlerine xlorli kaliy (KCl). Ol barlik topiraklarga, barlik eginlerge kollaniladi. Kaliy dariste kop boladi. Kaliy sul`fati (K<sub>2</sub>SO<sub>4</sub>) xlorga tasirshen eginlerge (kartofel`, zigir, tsitrus) axmiyetli esaplanadi. Magniyge xam kaliyge jarli, kumli xam kumshauit topiraklarga kaliymagneziya K₂SO_{4 X} MgSO_{4 X} 6H₂O kollaniladi.
Kaliy toginleri fizologiyalik jaktan kislotali, birak kislotaligi uzak uakit xaksiz jumsalganda koriledi. Kaliyde fosforga uksap aste xareketke keletuginliktan, olda terenirek tamir jaylaskan katlamga jiberiledi.
Mikrotoginler. Azot, fosfor, kaliy toginleri jetkilikli bolsada ayrim mikroelementlerdi jetispeushiligi auil xojalik eginlerdin onimdarligin tomenletedi. Torfli topiraklarda osimlik miska jarli, kislotali topiraklarda-molibdenge, bor menen molibdenge kizgish topiraklarda, marganets, temir xam tsinkke karbonatli xam kumshauit topiraklarda jarli boladi. Sogan baylanisli mikrotoginlerdi kollaniu toginlerdin tasirshenligin arttiradi. Maselen: marganets topirakta fosfordin, kobal`t azottin xareketshenligin arttiradi. Azot togininin jetkilikli boliui osimliklerge tek fosfordin, kaliydin xam magniydin soriliuin taminlep koymastan mistin, temirdin tsink, marganetstin soriliuinda kusheytedi.
Bakteriyalik toginler.Bul toginler itopiraktin biologiyalik aktivligin uslap turadi. Bunday makset ushin:
1. Topiraktagi fosfordin organikalik birikpelerin tarkatiushi-fosfobakterin.
2. Topirakti erkin azot fiksatsiyalaytugin azot bakteriyalari menen taminleushi-azotbakterin.
3. Sobikli osimliklerdin tamirinda tuynek payda etip, organikalik azotti fiksatsiyalaytugin tuynek bakteriyasi preparati-nitragin.
4. Topiraktagi kaliy silikatlarin tarkatip osimliktin kaliy aziklaniuin jaksilaytugin silikat bakteriyalari preparati-kollaniladi. 
Toginlerdi beriu usillari.Toginlerdi beriudi egisten aldin, egis uaktinda xam egisten keyin dep boledi.Egiske shekem uliuma toginnin 2/3 - 3/4 bolegi beriledi. Bul togin osimlikti rauajlaniu dauirinde kerekli aziklik elementi menen taminlep otiradi. Surimnen aldin jerge organikalik togin, xak, azot, fosfor xam kaliy toginleri beriledi.
Egis uaktinda berilgen togin jas osimliktin mineral aziklaniuin kusheytedi. Sogan baylanisli egis uaktinda gektarina 5-20 kg ammofos yamasa superfosfat beriledi.
Egisten keyingi aziklandiriu osimliktin rauajlaniuinda axmiyetli periodta otkeriledi. Guzlik eginlerdi erte baxerde, jana osiudi baslagannan keyin aziklandiradi. Kant lablebine jiynap aliudan bir ay burin fosfor-kaliyli togin menen aziklandiriu kantlilikti 1-2% ke shekem koteredi.
Eger topirak kislotali bolsa (pH 5) organikalik xam mineral toginler xak penen qosip beriliyi kerek.

JUUMAK.
C, H, O, N osimliktin kurgak massasinin 95% in kurap kalgan 5% in kul elementleri: P, S, K, Ca, Mg, Fe xam baskalar kuraydi. Olar makroelementler. Mikroelementler tkanlarda 0,001% kontsentratsiyadan tomen boladi. (Mn, Cu, Zn, B xam t. b.). Osimlik azat aziklaniu retinde NO₃^- xam NH₄⁺ jumsaydi. Atmosfera azottin NH₃ ke shekem kalpine keliui sobikli osimlikler tamirinda bolatugin tuynek bakteriyalari jardeminde boladi. Ammoniydin organikalik birikpelerge kiriui glutaminsintetaza xam glutamatsintetaza fermentinin tasirinde -ketoglutarattan glutamin kislotasi xam glutaminnin sintezinde boladi.
PO₄^3- osimlikke kiriui xam organikalik birikpeler kuramina kiriui solayina kalpine keltiriusiz boladi. Kukirt bolsa SO₄^2- turinde organikalik birikpelerge katnasadi xam kalpine keledi. Kaliy kletkaga ion korinisinde toplanadi. Zatlar tamir kletkalari diyuallarinan otip kletkaga passiv yamasa aktiv transport jagdayinda kiredi. Osimlik kletkalarinin jutiu aktivligine H⁺ pompasi tasir etedi.