Morfologiyaliq ozgeshelikleri

A`MELIY JUMIS №4
SOBIQLI OT-JEMLIK SHÓPLERDIŃ ULIWMA
MORFOLOGIYALIQ OZGESHELIKLERI
Sabaqtın` maqseti: Sobiqli ot-shópler hám jońishqa morfologiyasi
menen tanisiw.
Ko`rgizbe material: sobıqlı ot-sho`plerdin` tuxımı ha`m miyweleri,
gerbariyler.
Metodikalıq materiallar- tarqatpa materiallar, oqıw qollanbalar,
elektron sabaqliq

O`zbekstan territoriyasında sobıqlı ot-sho`p eginlerden jon`ıshqa, qızıl sebarga, qashqarbede, qoyan bedesi, bersim, shabdar sıyaqlı o`simlikler ken` tarqalg`an.Sobıqlı ot-sho`plerdin` tamırı oq tamır bolıp jaqsı rawajlang`an, tamırında tu`ynekler payda boladı. Sobıqlı ot-sho`pler topıraqta tamır ha`m tamır qaldıqların qaldırıp topıraqtı organikalıq zatlar menen bayıtadı.
Paqalı sho`p ta`rizli boladı, biraq ayırım eginlerdin` paqalı tik o`sedi, ayırımları iyilip, shırmatılıp o`sedi, shaqalanadı, tu`kli yamasa tu`ksiz boladı, orılg`annan keyin qayta o`sip shıg`ıw qa`biletine iye. Ha`r bir orımnan kelesi orımg`a paqallardın` sanı ko`beyip baradı. Sobıqlı ot-sho`plerdin` japırag`ı quramalı, u`shew yamasa ko`p japıraqlı, taq yamasa jup pa`r sıyaqlı boladı, japıraqlerı pana sıyaqlı, ma`yek sıyaqlı, japıraq ba`ntlerine jaylasqan japıraqlardın` sheti tegis yamasa tissheli boladı . Gu`li eki jınıslı bolıp haqıyqıy gu`ltoplamına toplang`an boladı. Gu`ltoplamı shar sıyaqlı yamasa sozın`qı jayıq formada boladı. Gu`ller kelte gu`lba`ntlerine jaylasqan, ren`i ha`r tu`rli boladı. Sobıqlı ot-sho`plerdin` gu`linin` ren`ine qaray anıqlaw mu`mkin.
Sobıqlı ot-sho`plerdin` tuxımı mayda, ha`r tu`rli formada, tuxımına qaray sobıqlı ot-sho`plerdi bir birinen ajıratıw mu`mkin. Bunın` ushın sobıqlı ot-sho`plerdin` barlıq tuxım u`lgileri bolıwı kerek.
Jon`ıshqa –Fabaceae tuwısınıń Medicago L - a`wladına tiyisli bolıp o`z ishine 50 tu`rdi alg`an, bulardın` arasında bir jıllıq ha`m ko`p jıllıqları ushıraydı.
En` ko`p tarqalg`an tu`rleri :
1. Egislik jon`ıshqa, ko`k jon`ıshqa, - M sativa L.
2. Sarı jon`ıshqa, - M. falcata L.
3. Zangarı jon`ıshqa, - M. coerulae L.
4. Gibrid jon`ıshqa - M. media L
5. Xmel sıyaqlı jon`ıshqa - M. lupulina L.
Ko`k jon`ıshqa
Tamırı - oq tamır, jaqsı rawajlang`an, shaqalang`an, topıraqqa 2 m den artıq teren`likke kirip baradı. Tamırının` qaptal ta`replerine shaqalanawı o`simlik tu`rinin` formasına baylanıslı. Paqalı tik o`setug`ın tu`rlerinde tamırdın` qaptal shaqaları topıraqtın` su`rim qatlamınan to`menirek jaylasadı. Paqalı shırmatılıp o`setug`ın tu`rlerinde qaptal tamırlar su`rim qatlamında jaylasadı. Tamırdın` juwanlasqan bo`limi tamır moynı, onın` joqarı bo`limi tamır bası delinedi. Tamır basında paqal shıg`aratugın bu`rtikler jaylasadı. Ko`p jıllıq jon`ıshqada tamır bası teren`irek jaylasadı, na`tiyjede eginnin` suwıqqa shıdamlılıg`ı asadı.Paqalı – sho`p sıyaqlı, sa`l qırralı, qaptalı sıypaq, tu`kli, sheti tu`ksiz, ishi gewek, ren`i jasıl, boyı 60-170sm. Bir tu`binde 3-10 paqal boladı, siyreklesken halda 100 ge deyin boladı. Buwın aralıqlarının` sanı 8-20, paqal juwanlıg`ı 1-8 mm. Paqalı shaqalanadı, qaptal shaqalar birinshi ha`m keyingi ta`rtipte bolıwı mu`mkin. Tu`binin` forması ha`r qıylı boladı.Japırag`ı-quramalı, taq pa`r sıyaqlı, u`shqosalaq, japıraqlerı sozılgan, ma`yek sıqlı formada. Paqalnın` to`mengi bo`limindegi japıraqlar mayda, orta bo`limin degileri iri, joqarı bo`limindegileri ortasha ha`m jin`ishke boladı. Japıraqlarının` uzınlıg`ı 0,5-6 sm, eni 3-4sm, ren`i jasıl, tu`ksiz yamasa tu`kli, japırag`ı ba`ntli, japırag`ınn` paqalg`a qoslg`an jerinde eki qaptal japraqları bar, olardın` u`lkenligi ha`m forması ha`r qıylı. Na`l o`niminin` 30-40 % in japıraq quraydı.Gu`l toplam-tiykarg`ı ha`m qaptal shaqalarının` japıraq qoltıqlarında jaylasqan. Gu`ltoplam shin`gil formasında, gu`ltoplamnın` u`lkenligi, tıg`ızlıg`ı, forması ha`r qıylı. Bir solqiminda ortasha 10-30 gu`l boladı, uzınlıg`ı 2-25 sm boladı. Gu`ltoplamı shar sıyaqlı, urshıq sıyaqlı, tsilindr sıyaqlı boladı. Erte piser sortlarda gu`l toplam 4-6 buwında, keshpiser sortlarda 12-15 buwında payda boladı. Bir tu`p o`simlikte bir neshe ju`zden eki mın` solqim rawajlanıwı mu`mkin. Gu`li eki jınıslı, gu`belek sıyaqlı, ko`k ha`m fiolet ren`de, gu`li gu`lkese,gu`ltajı, shan`lıq ha`m tu`yinsheden ibarat. Gu`lkese bes tisli, tu`kli, gu`ltajı bes gu`ljapıraqtan ibarat. Gu`l japıraqlarının` u`lkenligi ha`m forması ha`r qıylı boladı. Shan`lıqları 10 boladı, 9 qosılıp o`sken boladı.Sobıg`ı-burama formada, 2-5 ma`rte buralg`an, 6-12 tuxım boladı. Sobıg`ı mayda, diametri 3-5 mm, tu`kli ha`m tu`ksiz boladı, ren`i sarı, bawır ha`m qara ren`li boladı.Tuxımı mayda, forması ha`r tu`rli, bayraq sıyaqlı, jıltıraq, sarg`ısh jasıl boladı,eski tuxımlar qızg`ısh-bawır ren`de,1000 tuxımnın`awırlıg`ı 1,5-3,5 gr.