Lektsiya №17-18 Osimliklerdin tamir arkali aziklaniui. Jobasi

Kal`tsiy. Xarkiyli osimlik turlerinde kal`tsiydin mugdari 1 gr kurgak massaga 5-30 mg ga tuuri keledi. Osimlikler kal`tsiyge talabi boyinsha ush toparga bolinedi.
1. Kal`tsefiller 2. Kal`tsefob 3. Neytral` turler.
Sobiklilar grechixa, aygabagar, kartofel`, kapusta, kendir kal`tsiyge bay boladi. Danli eginlerde, zigirda, kant lablebisinde kal`tsiy az boladi. Eki uleslilerdin tokimalarinda bul element bir uleslilerge karaganda kop boladi. Kal`tsiy kartaygan organlarda xam tokimalarda toplanadi. Kletka kartayip onin fiziologiyalik aktivligi paseyse kal`tsiy tsitoplazmadan vakuolga otedi xam atkulak, limon xam baskalar kislotalar turinde toplanadi. Tamirda onin mugdari jer ustingi bolegine karaganda az boladi. Tuximlarda kal`tsiy nitrozit fosfor kislotasinin duzi (fitin) turinde boladi. Kal`tsiydin kop mugdari kletkada ortadagi plastinkadagi xam kletka diyualindagi pektin zatlarina baylaniskan turinde boladi. Kal`tsiy xloroplastlarda mitoxondriyada, yadroda organikalik emes fosfat turinde xam ionlangan formada boladi. Kal`tsiy kletkada xam organizmde kopgana funktsiyalardi atkaradi. Kal`tsiy (Ca<sup>2+</sup>) membrananin otkeriushiligine tsitoplazmanin kozgalisina, fermentlerdin aktivligine, kletkanin boliniui xam baska protsesslerge tasir etedi. Ion turindegi kal`tsiydin kopligi okisleniu, fosforlaniuga xam fotofosforlaniuga keri tasir korsetedi. Metabolizmnin kopshilik tareplerine kal`tsiydin tartipke saliushi tasiri onin kletka ishindegi retseptor-kal`modulin, issiga shidamli belok. Ca²⁺-kal`modulin kompleksi kop fermentler sistemasin aktivlestiredi. Maselen: proteinkinazani, fosfodiestrazani, tasiushi (transport) Ca<sup>2+</sup> ATPazani, kamshilardagi dienin ATPazani, aktomiozin ATPazani xam t.b.
Ca<sup>2+</sup>-kal`modulin kompleksi kletkada kiskariushi beloklardin xareketin aktivlestiredi, mikrotutikshelerdin tarkaliuin toktatadi, sekretorlik komplekslerge katnasadi. Ol urshik mikrotutikshelerinin kuraliuin tartipke saladi.
Kal`tsiydin jokari kontsentratsiyasi auksinge baylanisli osiudi tormozlaydi, birak IUK tin tokimalardagi elektrofiziologiyalik polyarizatsiya induktsiya kasiyetin arttiradi. Kal`tsiy kletkanin polyarizatsiya induktsiya kasiyetin arttiradi. Kal`tsiy kletkanin polyarizatsiya mexanizmine juda kerekli kompanent esaplanadi.
Kal`tsiydin jetispeushiliginen pektin zatlari isinip kletka diyualinin shilimshiklaniuinan kletka kiyraydi. Sogan baylanisli tamir, japiraklar, pakaldin bolekleri shirip oledi. Japirak plastinkalari Kal`tsiy jetispese membrananin otkiziushiligi artadi, membran transporti protsessin buzadi. Kal`tsiy ammoniy ioninin, alyuminiy, marganets, temir ionlarinin artiksha kontsentratsiya zaxarlerin kaytarip otiradi, osimliklerdin kebirge shidamliligin arttiradi, topiraktin kislotaliligin paseytedi.
Kal`tsiy jetispeushiliginen jas meristema tokimalari xam tamir sistemalari ziyan koredi.
Bolinip atirgan kletkada jana kletka kabigi payda bolmastan kop yadroli kletka xalinda kalip koyadi. Kaptal tamirlardin payda boliui, tamir sabakshalarinin payda boliui toktaydi, tamirdin osiui tomenleydi. taulanip shiyratiladi. Plazmalema kurami xam kletka organellalari, membranalari kurami buziladi.
Topirak tiplerinin kopshiligi kal`tsiyge bay bolganliktan kushli kal`tsiy jetispeushiligi siyrek ushrasadi. Maselen topiraktin kushli kislotali boliuinan yamasa topiraktin kushli duzlaniuinan, torfli topiraklarda osken osimliklerde, tamir sistemalarinin rauajlaniuinin buziliuinan xam kolaysiz xaua rayi tasirinen boladi.
Magniy. Jokari darejeli osimliklerde magniy kurgak massanin 0,02-3,1% tin suu otlarinda 3,0-3,5% kuraydi. Magniy kiska kunli osimlik makkede, juueride, kendirde, kartoshkada, lablebide, temekide xam sobikli osimliklerde kop boladi. Bir kg taza jasil japirakta 300-800 ig magniy bolip, onin 30-80 mg xlorofill kuramina kiredi. Magniy asirese jas kletkalarda generativ organlarda zapas tkanlarda kop boladi. Danli eginlerde magniy zarodoshta kop toplanadi. Magniydin jas tkanlarda toplaniui kartaygan tkanlardan kayta jumsaliuinan boladi (reutilizatsiya). Tuximda magniy fitin sostavinda boladi. 10-12% magniy xlorofill kuramina kiredi. Baska birde element magniydin xlorofill kuramina kirip oni almastira almaydi. Magniy protoporfirin sintezleyde kerek boladi. Jaktida magniy tilakoid bosliklarinan stromaga otedi. Stromada magniydin kontsentratsiyasinin artiui RDF-karboksilaza (ribuloza-1,5 difosfat) xam baskada fermentlerdi aktivlestiredi.
Fotofosforlaniu reaktsiyalarinda magniy elektronlardi alip otiushi kopgana reaktsiyalardi aktivlestiredi. NADP⁺ yagniy kalpine keliuinde, Xill reaktsiyasinin tezliginde, elektronlardin FS 11 den FS 1 ge otiuinde axmiyetli . Bir kansha protsesslerde magniydin ornin tek marganets basa aladi. Kopshilik jagdayda fermentlerdin aktivlesiui marganetstin katnasta karaganda magniydin katnasinda jokari boladi. Fosfat gruppalarin (fosfokinaz, fosfotransferaz, ATPaza, pirofosfotez) alip juriude kopshilik fermentlerdi katalizleushi kofaktor magniy esaplanadi.
Magniy kopshilik glikoliz fermentlerine xam Krebs tsikline kerekli esaplanadi. Magniy jetispese mitoxondriyda kristlardin kishireyip formasi ozgerip keyin jogalip ketiui koriledi. On eki glikoliz reaktsiyanin 9i-metal aktivator jardeminde bolatugin bolsa, sonin altaui magniy katnasinda boladi. krebs tsiklindegi fumarazadan baska altaui fermentler magniy katnasinda aktivlesedi. Spirtli xam sut kishkil ashiudi alip bariushi fermentlerdin jumisina magniy kerek boladi. Magniy efir maylari, kauchuk, A xam S vitaminlerini4 sintezleniuin kusheytedi. Magniy DNK xam RNK polimerazalarin aktivlestiredi. Magniydin osimlikte taminleniu darejesine karay organikalik xam organikalik emes fosfor birikpelerinin mugdari ozgeredi. Magniydin fosfor metabolizmine katnasatugin fermentlerdi aktivlestiriu roline baylanisli ekenligin korsetedi.
Magniydin jetispeushiligi kumli topiraklarda koriledi. 100gr topirakta 2 mg nan az magniy bolsa onda osimlikte magniy jetispeushiligi koriledi Osimlikte magniydin jetispeushiligi fosfor mugdarinin aziyiuina alip keledi xam fosfororganikalik birikpelerdin payda boliuin toktatadi. Magniy jetispeushiliginen monosaxaridler toplanip, olardin polisaxaridlerge (kraxmalga) aylaniui toktaydi xam erkin aminokislotalardin kobeyiui 1,5-4 esege artadi. Magniy jetispese plastidlerdin payda boliui buziladi, xloroplast matriksleri rensizlendirip granalar bir-birine jabisadi. Stroma lamellalari jirtilip olardinornina kop vezikulalar payda boladi..
Magniy jetispeushiligi daslep kartaygan japiraklarda payda bolip keyin jas japiraklarga xam organlarga otedi. Magniy jetispegenlikten osimlikte xloroz xam nekroz payda bolip, olar japiraktin ushinan baslanadi.
Temir. Osimlikte temir 0.02-0.08% (yamasa 1 kg kurgak massada 20-80 mg) boladi. temir fotosintez xam dem aliudin tiykargi redoks sistemasina katnasadi. Temir molibden menen birge nitratlardin kalpine keliuinde katnasadi. Tuynek bakteriyalardin molekulalaki azotti fiksatsiyalauda katnasatugin nitratreduktaza xam nitrogenaza kuramina kiredi. Temir xlorofill sintezinin daslepki etaplarina katnasadi (σ-aminolevulin kislotasi xam protoporfinlerge). Sogan baylanisli karbonat topiraklarda igallikta osken osimlkilerde dem aliu tezliginin paseyiui xam fotosintezdin azayiui payda bolip, osimliklerde japiraklardin sargayiui (xloroz) xam olardin tusip kaliui koriledi.
Temir katalitikalik aktivligi menen birge osimlikte zapas zatlar kuraminda da ushraydi. Solardin biri ferritin belogi, onda temir gem formaga iye bolmagan turde boladi. Ferritinde temir kizgish konir renge iye boladi apoferritin bolsa rensiz belok turinde boladi. Ferritinnin kurgak massasinin 23% in temir kuraydi. Ferritinnin kop mugdari plastidada boladi.