Lim vаzirligi toshkеnt dаvlаt iqtisodiyot univеrsitеti b

MRCL
SL=ATC
	stavkasi,
so’m
M	C
We		E
			DL=MRP
WN
	N
	Lc	Le	Mehnat miqdori
	17.12-rasm. Monopsonist mehnat bozori
Demak, monopsonist ishchilar sonini			Le dan LC qisqartirib, ish

haqini We dan W_N ga qisqartirishga erishadi. Shunday qilib, monopsonist bir vaqtning o`zida ham ishchilar sonini qisqartirib, ham ish haqini pasaytirib, o`z foydasini MCNW_N to`rtburchak yuziga teng bo`lgan miqdorda oshiradi.

17.4. Minimal ish haqi
Minimal ish haqi davlat tomonidan qonun orqali o`rnatiladi. Ko`p hollarda minimal ish haqi muvozanat ish haqi darajasidan yuqori qilib o`rnatiladi.
Bunday holda umumiy o`rtacha ish haqi oshadi, lekin ishchilarni ishga yollash soni qisqaradi. Minimal ish haqini o`rnatilishini va uni oshirilishini kasaba uyushmalari ham ko`pincha talab qilib chiqadilar.
Minimal ish haqi ko`proq malakasiz ishchilar va ish topa olmagan ishchilarga salbiy ta′sir ko`rsatadi. Nima uchun deganda, malakali ishchilarga talab har doim mavjud bo`ladi, shu sababli ular minimal ish haqining oshishidan yutadilar. Umuman, minimal ish haqining ortishi, ish bilan band bo`lgan aholining yuqoriroq daromad olishini ta`minlaydi. Minimal ish haqi oshganda, mehnatga haq to`lashning barcha stavkalari qaytadan ko`rib chiqiladi va oshiriladi (17.13-rasm).
301

^Wmin

W	DL
Wmin		M	N	SL
			E
We			H
WH

LM L_e LN L
17.13-rasm. Minimal ish haqi va bandlik
Minimal ish haqi o`rnatilmaganda ishchilarning bandlik darajasi va ish haqi muvozanat holat ( E nuqta) orqali aniqlanadi. Muvozanat holatda
ish bilan L<sub>e</sub> ishchi band bo`ladi va u We miqdorda ish haqi oladi.
Minimal ish haqini muvozanat ish haqidan yuqori qilib belgilanishi

 We , ish bilan band bo`lgan ishchilar sonini L_M gacha qisqartiradi

(Nima uchun deganda, firma bu narxda kamroq ishchi yollaydi). H nuqta nоrasmiy mehnat bozorini ifodalaydi, W_H nоrasmiy bozordagi ish xaqi.
17.5. Monopolistik mehnat bozori
Amalda kasaba uyushmalarini monopolist deb qarash mumkin. Ular ishchilarga o`z ta′sirini o`tkazib, mehnat taklifini qisqartirib, ish haqini oshirishga harakat qiladilar. Faraz qilaylik, kasaba uyushmalari sof monopolist. Ushbu holat 17.14-rasmda keltirilgan.

W
WM	M			S
We		E
	N			D
A
0	LM	L	e	L

17.14-rasm. Sof monopol mehnat bozorida monopolistning ish haqiga va bandlikka ta′siri
302
Raqobatlashgan mehnat bozorida muvozanat E nuqtada o`rnatiladi

va ^Le ishchi ish bilan ta`minlanib, <sup>W</sup>e ish haqi oladi. Mehnat bozorida kasaba uyushmasi monopol hokimiyatga ega bo`lganligi uchun, u band

bo`lgan ishchilar sonini Le dan L<sub>M</sub> ga qisqartirib, ish haqini We dan W<sub>M</sub> ga oshirishi mumkin. Ishchilar oladigan al`ternativ foyda (iqtisodiy
renta) ANMW_M to`rtburchak yuziga teng.
Mehnat bozoridagi ikki tomonlama monopoliya. Bunday bozorda monopsonist firmaga ishchi kuchini taklif qiluvchi monopolist (kasaba uyushmasi) turadi.
Ikki tomonlama monopolistik bozordagi holat quyidagi 17.15-rasmda ko`rsatilgan.
^W MRC


_WN ^N S_L
E

We
W_M ^{M E} D_L

		M
0	LM LN	L	L
		e
17.15-rasm. Mehnat bozoridagi ikki tomonlama monopoliya
Raqobatlashgan	bozorda	muvozanat holat	E nuqtada o`rnatilgan
bo`lar edi. Bu nuqtada mehnatga bo`lgan talab DL			va taklif S L chiziqlari
kesishadi. Muvozanat holatda		Le ishchi ish bilan band bo`lib, We ish haqi

oladi. Lekin, monopsonist firma ish bilan band bo`lgan ishchilar sonini L_e dan L_M gacha qisqartirib, ish haqini W_e dan W_M gacha qisqartirishga

303

harakat qiladi. Kasaba uyushmalari (monopolist) ish kuchi taklifini qisqartirib, ( L_N gacha), ish haqini W_N gacha ko`tarishga harakat qiladi.
Shunday qilib, ish bilan band bo`lgan ishchilar sonining nisbatan kichik o`zgarishga L<sub>M</sub>  L<sub>N</sub>  ish haqlarining (ushbu yondashishda) bir-biridan juda katta farq qilishi to`g`ri keladi W<sub>M</sub>  W<sub>N</sub> . Ushbu vaziyatda ish haqining qanday bo`lishi, qarama-qarshi turgan monopolistik va monopsonik kuchlarga bog`liq. Ko`rinib turibdiki, ish haqi muvozanat ish haqi W_e ga ham yaqinlashishi mumkin.


17.6. Ish haqi stavkalari differentsiasiyasi (tabaqalashuvi)
Biz yuqoridagi mulohazalardan ish haqini o`zgarmas deb qaradik. Amalda o`rtacha ish haqi mutaxassisliklar bo`yicha ham, tarmoqlar bo`yicha ham, hattoki bir xil ishni bajaruvchi ishchilar bo`yicha ham farq qiladi. Masalan, avtomobilsozlik tarmog`ida ishlaydigan ishchilarning o`rtacha ish haqi, qurilish sohasida ishlaydigan ishchilarning o`rtacha ish haqlaridan farq qiladi, xuddi shunday kimyo tarmog`idagi o`rtacha ish haqi ham engil va oziq-ovqat sanoatidagi o`rtacha ish haqidan farq qiladi. Yuqori kategoriyali vrach past kategoriyali vrachga qaraganda ko`proq maosh oladi.
Ushbu farqning tagida, insonlar qobiliyatining xilma-xilligi, ma`lumoti, bilimi, tajribasi, malakasi yotadi. Bulardan tashqari, ular bajaradigan ishlarning turi ham, ular oladigan daromadlarga har-xil ta′sir qiladi. Ishning murakkabligi, ishlab chiqarishning inson hayoti uchun zararli bo`lishi, ushbu sohada ishlovchilarning ish haqida ushbu zararni qoplaydigan qo`shimcha ish haqida o`z ifodasini topadi.
Quyidagi 17.16-rasmda ishning og`irligi va zararligi uchun to`lanadigan qo`shimcha ish haqi ko`rsatilgan. Bu yerda og`ir ishni
bajaruvchi, qo`shimcha W W₂ W₁ ish haqi oladi, W₂ W₁  W . Iqtisodiy renta. Biz yuqorida resurs qanchalik ko`p cheklangan
bo`lsa, uning narxi ham shunchalik yuqori bo`lishini ko`rgan edik.

304

Ish haqi, W,	S2
so’m/soat
W2	S1

W₁
S_L=MR

L2 L1 L
17.16-rasm. Har xil ish sharoitidagi ish haqi
Shuning uchun ham yuqori malakali mutaxassis har doim ortiqcha ish haqi oladi. Ushbu ortiqcha ish haqi iqtisodiy renta bo`lib, u ishchining qobiliyati yoki yuqori malakasi uchun to`lanadi.

Tarmoq mehnat bozorini ko`rib chiqaylik (17.17-rasm).

W

SL

Iqtisodiy
renta
Wе

E


W0
D

Le

L


17.17-rasm. Iqtisodiy renta

Muvozanat

sharoitida
( E nuqta)
ishchilar
We
ish

haqi
oladilar.

Lekin, malakali ishchilar W₀ ish haqi olib ishlashga tayyor bo`lsalar ham

W_e ish haqi olayaptilar (demak, ular oladigan iqtisodiy renta We W0  ga teng bo`ladi).
Minimal ish haqi (mehnat narxi) bilan bozorda shakllangan ish haqi o`rtasidagi farq iqtisodiy rentani tashkil etadi. 17.17-rasmda barcha
305


W₀ E₁E₂W₁

W₀ EW_e
ishchilar uchun ushbu ko`rsatkich uchburchak yuziga teng.
Shuning uchun ham raqobatlashgan bozorda, qisqa muddatli oraliqda iqtisodiy rentaning bo`lishi, tarmoqqa yangi ishchilarni kirib kelishini rag`batlantiradi. Raqobatlashuvchi tarmoqda uzoq muddatli oraliqda mehnat taklifi chizig`i absolyut elastik (gorizontal) bo`lgani uchun iqtisodiy renta bo`lmaydi. Lekin, noyob mutaxassislarning etishmasligi, iqtisodiy rentani uzoq muddatda ham saqlanib qolishiga olib keladi (amalda ishlab chiqarishda noyob mutaxassislarni jalb qilish uchun, ularga qo`shimcha ish haqi belgilanadi). Estrada yulduzlari, kino yulduzlari, mashhur sportchilar iqtisodiy renta oladilar. Quyidagi 17.18-rasmda ushbu holat ifodalangan.