Lingvist oxirgi shakl 1-son indd

E-pochta: [e-mail] 
Iqtibos uchun: Rixsiyeva
,
K.G. “Qap=” asosidan shakllangan ot leksemalarning 
tarixiy-etimologik tahlili”. O‘zbekiston: til va madaniyat. Lingvistika. 2023/1 (1): 
86-96.

---

“Qap=” asosidan shakllangan ot leksemalarning tarixiy-etimologik tahlili
87
qobiq, qovurdoq kabi. Shulardan ayrimlari izohida to‘xtalamiz.
Qap= asosidan yasalgan leksemalar kiyim va kiyim bilan 
bog‘liq tushunchalarni ifodalaydi. 
 Qalpoq leksemasi ham turkiy tilga xos bo‘lib, uning asosi 
ham “qop”dir. Eski o‘zbek tilida, xususan, Alisher Navoiy asarlarida 
qalpoq, qalpog‘ shakllarida uchraydi. 
Shohu toju xil’atikim, men tamosho qilg‘ali,
O‘zbakim boshida qalpoq, egnida shirdog‘i bas. (G‘S.258)
Sarvig‘a tortib qabo, cho‘kkon quyoshqa soyabon,
Chobukum bo‘yida shirdog‘, boshida qalpog‘idur. (FK.168)
Hozirgi turkiy tillarda, masalan, qirg‘iz tilida qalpaq, uyg‘ur 
tilida qalpaq kabi variantlarda qo‘llanadi.
Qalpoq so‘zi yasama bo‘lib, u qap+la+q qismlaridan tashkil 
topgan. Qadimgi turkiy tilda qap asosidan qapildi – qamaldi (MK, P, 
136), qapsadi – qopladi, qapsar, qapsamoq (MK, Sh, 299), qapug‘, qa-
pg‘a, kapыd – eshik, darvoza kabi so‘zlar yasalgan. Bu so‘zlar qalpoq 
so‘zi bilan bir asosga (qap) ega. Qalpoq so‘zining ma’nosi bekituvchi, 
qoplovchi, qoplab turuvchidir. Bu so‘zda l-p metateza hodisasi yuz 
bergan. [3, 132]
O‘zbek tilining izohli lug‘atida qalpoqning quyidagi ma’nolari 
keltirilgan: 1.Yupqa namatdan qilingan bosh kiyimi. 2.Har qanday 
to‘qima yoki matodan tikilgan bish kiyim. 3.Kaska, mis qalpoq,po‘lat 
qalpoq. 4.Do‘ppi,kallapo‘sh. 5.Narsalar ustini qoplab,berkitib 
turadigan soyabon yoki qopqoq.6.Biror narsaning qalpoqli qismi 
yoki kallak. Biror ishni qoyil qilib bajaruvchi biror ish-faoliyatning 
juda ustasi bo‘lgan shaxsga nisbatan qo‘llanadi. [O‘TIL, 334]
Sh.Rahmatullaev “O‘zbek tilining etimologik lug‘atida” 
qalpoqning kelib chiqishini “yuqori” ma’nosidagi qal- asosi bilan 
bog‘laydi: Bu bosh kiyim dastlab namatdan konussimon shaklda 
tikilib tepa uchi ancha baland ko‘tarilib turgan, odatda boshqa bosh 
kiyimi ustidan kiyilgan. Keyinchalik ma’noda voqe’ bo‘lib, har qanday 
qalin bosh kiyimni anglata boshlagan. Bu so‘zning tarkibini asli 
qadimgi turkiy tildagi “ko‘taril” ma’nosini anglatgan “qali” fe’lidan 
“-ba” qo‘shimchasi bilan yasalgan otga kichraytirish ma’nosini 
ifodalovchi “-q” qo‘shimchasini qo‘shib hosil qilingan deb izohlash 
mumkin, keyinchalik 2- bo‘g‘indagi tor unli talaffuz qilinmay qo‘ygan, 
b undoshi p undoshiga, 1-bo‘g‘indagi a unlisi ä unlisiga almashgan: 
(qali+ ba=qaliba)+q=qalibaq>qalbaq>qalpaq>qalpâq. [7, 518]
Qaviq 1. Chok turi; qaviladigan narsalar (to‘n, do‘ppi, ko‘rpa 
va shu kabilar)ning ikki tomoniga o‘tkazib tikilgan choki. Yirik qaviq. 
Guldor qaviq. E’zozxon paranji ichidan boshini ko‘tarib qaradi, 

---

88
Kamola RIXSIYEVA
Razzoqning ixcham kirza Etigini, mayda qaviq paxtalik shimini 
ko‘rdi.H. G‘ulom, Mash’al. 2. Qavish ishi.[ O‘TIL, 338]
Qaviq jarayonni ifodalaydi: Unsin xola qizining uch yangi 
ko‘rpasini qoplab, qaviqdan chiqardi (A. Hayitmetov).
Metonimiya asosida shu jarayonga aloqador buyumni 
bildiradi: 
Unsin xola Qo‘liga igna kirgani bahona bo‘ldi-yu, yuragiga 
sig‘mayotgan qaviqni ham yig‘ishtirib qo‘ydi.R. Fayziy, Hazrati inson.
Qayish leksemasining asosi “qap” hisoblanadi. Uning 
qapishmoq fe’li bilan aloqasi mavjud. B.Bafoev qayishning asosi